N a b ijo n qo dirov

KULOLCHILIKDAGI 0 ‘ZGARISHLAR
0 ‘zimni chalg‘itish m aqsadida astoydil ishga kiri- 
shib ketdim. Bir gala qiziquvchan shogirdlar xum donga 
o ‘t yoqish bahona solyarka tutunidan qorayib ket- 
gan d o ‘konda qolib tuni bilan ishlaymiz. B a’zi shum- 
roq bolalar changi qoqqan bilan tugam aydigan k o ‘r- 
pachalarda uxlab yotgan o ‘rtoqlari yuziga qorakuya 
surkaydilar, barm oqlarga ip bo g ‘lab uzoqdan tortib 
o ‘ynaydilar, m iriqib kuladilar. Uyqu g ‘olib kelib, mud- 
rayotgan bir paytda katta shogirdlar ustaga yaxshi 
ko ‘rinish m aqsadida ertalabgacha tindirm ay ishlashga 
undaydilar. Aslida, ham m am iz ham kattalar e ’tiboriga 
tushish, ulam ing m aqtovini eshitishga mahtal edik. 
Besh mahal namozni kanda qilm aydigan Y o'ldoshali 
akadan k o ‘p yaxshiliklar k o ‘rdim. Ustoz shogirdlari 
ichida faqat meni sizlar, hech qachon qattiq gapirm asdi. 
Kim bilandir urishib yoki kelisholm ay ketib qolsam, 
o ‘sha bolani yaxshilab adabini bergach, so ‘ngra meni 
qaytarib kelish uchun uyim izga j o ‘natardi. Popugi pa- 
saygan z o ‘ravonni xohlaganim cha yalintirib, so ‘ngra 
u bilan birga yana zavodga kelardim. Hoji buvanikiga 
serqatnov b o ‘lib, u kishidan ta ’lim, tarbiya olishim 
ham Y o id o sh ali akani quvontirar, bu ishimni doim 
q o ‘llab-quvvatlardi. 0 ‘ylashim cha, m enda ustam ga yo- 
qadigan, am m o o ‘zim unchalik ham tushunib yetaver-
272

---

maydigan yana bir odat bor edi. Nimaiki ish qilsam, 
uni osonlashtirish, tezlashtirish haqida bosh qotirar, uri- 
nishlarim mevasini berganida o ‘zim da yo 'q sevinardim.
Tirishqoqligim , ajabtovur fe ’llarim sabab ustoz meh- 
rini qozongan b o ‘lsam ajabmas. Zero, topqirlik aqllilik 
belgisi em asliginiyam yaxshi bilardim.
M asalan, yasalgan xom idishlar quritilgach, uva- 
da orqali «dastm ol» (mom iqni nam lab pardoz berish) 
qilinadi. Titilgan, jonsiz uvada ish jarayonida mahsu- 
lotlarga ilashib kichrayib qolar, uni bittalab terib olish 
ortiqcha m ehnat talab qilardi. Bir kuni «m ochalka» 
topib kelib, laganlam i «dastm ol» qila boshladim. Bu 
ju da qulay, idishlar oson va jud a sifatli silliqlanardi. 
Topilmamni k o ‘rgan ustalar keskin qarshilik k o ‘rsat- 
dilar.
- B o ‘lmaydi, unday qilmang.
- N ega b o ‘lmaydi, m ana qarang uvadadan yaxshi- 
ku, - deym an hayron b o ‘lib.
- Q aysarlik qilmang. B o‘lmaydi, gap tamom, vassa- 
lom.
Obbo, noiloj yana eski uvadaga qaytdim. Am m o 
tez orada m ochalka ishlatish om m aviy tus olib, jam iki 
kulollar shu usulga o ‘tib ketishdi.
Pardozdan keyin yarim tayyor m ahsulotlarga qizil, 
oq (qizil j o ‘sha, oq gulvata kabi to g ‘ jism laridan tay- 
yorlanadigan suyuqlik) yoki boshqa ranglar quyiladi. 
Bu jarayon ham bir necha qism larga b o ‘lib bajarilardi. 
Y uzlab buyum larga bunday alpozda rang quyishning 
o ‘ziga yarasha m ashaqqatlaridan tashqari anchagina 
vaqtni ham talab qilardi. Tavakkal, payt poylab ikkita 
laganni yashirincha suyuqlikka solib oldim-da, bir chet- 
ga qo ‘yib qurigunicha kuzata boshladim . Darz ketmadi.
- Shuni piyolada quyib o ‘tirmay, idishni botirib ola- 
versak b o ‘lm aydim i? - dedim usta darajasiga yetib qol­
gan katta shogirdga qarab.
1 0 -8 8 1
273

---

Savolim o 'y lab ham k o ‘rilmadi, javobi tayyor.
- B o‘lmaydi.
- BoMadi, shunday qilsak, ishim iz ancha osonlasha- 
di-ku.
Rang quyayotgan sherigim ga, albatta, bunday gaplar 
yoqmaydi.
- Buncha k o ‘p gapirasan! Seni aytganingday qilsak, 
idishlar darz ketadi.
- Ana, ikkita laganni sinab k o ‘rdim, hech narsa 
b o ‘lmadi-ku.
U shoshib o ‘m idan turdi-da, idishlarga termildi.
- Qiziq, yorilm abdi-ya, men ustozning ruxsatisiz 
bunday qilolm aym an.
- Bir aytib k o ‘ring-chi...
- 0 ‘zing ayt. A mmo behuda ovora b o ‘lasan. Baribir 
ruxsat berishm aydi. M ahm adonalik qilaverm ay, ham m a 
qilgan ishni qilaversang-chi.
Mavridi kelganda iym anibgina ustozim ga shu haqida 
og ‘iz ochdim.
- T o ‘g ‘ri kelm aydi, - dedi Y o ‘ldoshali aka uzil- 
kesil. - Darz ketm agan cho g‘idayam laganning orqa 
g ‘ildiragini artishda ortiqcha qiyinchilik tu g ‘diradi.
Boshqa hech narsa deyolm adim . Oradan chamasi 
uch oylar o ‘tgach, Toshkentdan U sta Kamol degan 
m ashhur kulol kelib, hunarm andlam i zavod sahniga 
yig ‘di va m ahsulotlarga yangicha rang berish usulini 
am alda qilib k o ‘rsatdi. Bu o ‘sha men sinab k o ‘rgan 
ishning o ‘zginasi edi. Ustozim qoyil deganday menga 
qarab jilm ayganicha ko ‘zini qisib qo ‘ydi. Q anchalik 
qulay va foydali b o ‘lmasin, har qanday yangilik qar- 
shiliklarga uchrashi tabiiy ekan. Birov unday dedi, 
birov bunday... K o‘pchilik ustalar bu ishdan norozi 
ekanliklarini aytib fikrlarini rahbariyatga tushuntirishga 
harchand urunishm asin, tak lif etilgan yangilik qabul 
qilindi va ishlab chiqarishga jo riy etildi. Samarali usul
274

---

tez orada izga tushib, ishning osonlashganidan ham ma 
kulollar xursand bo ‘ldi. Qarshi chiqqanlar o ‘z xatolarini 
anglab yetdilar.
Laganlarni naqshlar bilan bezash faqat «obrazes» 
(namuna) b o ‘yicha am alga oshirilardi. N azorat qattiq, 
etalondan chiqish m utlaqo m um kin emas. Besh yuzta 
m ahsulot tayyorlaysizm i, mingtam i farqi y o ‘q, ham masi 
bir xil b o ‘lishi kerak. Istagan gulingizni solib, ijod 
qilishga ruxsat y o ‘q.
Biz ishlab chiqaradigan qizil laganda paxtaning 
beshta surati bor. Bir kishi chizib bersa, qolganlarim iz 
paxtaning ichini oq rangga b o ‘yashim iz kerak. Bu 
m ashg‘ulot ortiqcha vaqtim izni olib, kishini diqqinafas 
qilardi. M o ‘yqalam da bajarsak, suyuqlik bir tekisda 
yotm ay, ustidan qayta b o ‘yab chiqishim izga to ‘g ‘ri 
keladi. Aks holda, xum dondan rangi uchib olataroq 
b o ‘lib chiqadi. Shuning uchun sinalgan usul - uchiga 
naycha o ‘m atilgan rezina m oslam a bilan ishlay boshla- 
dik. Bundayam yum ushim iz jadallab ketm asa-da, har 
holda paxtalarim iz oppoq k o ‘rinishga kelar, biroq 
ancha vaqt talab qiladigan zerikarli m ashg‘ulotligicha 
qolaverdi. Bunga qachongacha toqat qilish mum kin? 
N im a qilsak ishimiz unum liroq b o ‘ladi? U stozim ga 
sezdirm ay sekin q o ‘limdagi m oslam a naychasini olib 
qo ‘ydim. Sinab k o ‘rgandim kutilm aganda ishlarim 
yurishib ketdi. K o ‘z ochib yum guncha paxtalam i 
b o ‘yab q o ‘yaverdim. Tezlashib ketganim dan hayron 
b o ‘lgan ustozim jarayonni kuzatib turdi-da, kulib 
qo ‘ydi. A sta-sekin boshqa shogirdlar ham m oslam adagi 
naychani olib q o ‘yib ishlay boshlashdi. Y akunda uch 
kishiga g ‘am lab tashlayotgan ustozim bir o ‘zim gayam
chizib ulgurolm ay qoldi va bu ishni yo lg ‘iz kam inayi 
kam tarin peshm a-pesh uddalaydigan b o ‘ldim.
Chinni kam yob, sopolning bozori chaqqon, m ahsu- 
lotlar to ‘xtam ay sotilardi. A yniqsa, to ‘y sezonlari xari-
275

---

dorlar k o ‘payib, xum dondagi kosa-tovoqlargayam ol- 
dindan pul to ‘lab q o ‘yardilar. O ddiygina yashaydigan 
hunarm andlam ing ham yelkasiga oftob tegdi, ketma- 
ket m ashina olib mina boshladilar. C hoyxonalarda gap- 
gashtak, palovxo‘rlik avjiga chiqdi. Odam lar kulol- 
lardan kelgan sovchilarga to ‘xtatm ay qizlarini berar, 
hatto boshqa soha vakillari ham o ‘zlarini kulolchilikka 
urib, hunar o ‘rganishga kirishdilar.
Ishning bunday tus olishi kim largadir yoqmadi. 
Tez orada nazorat kuchaytirildi, mashinali kulollam ing 
ulovi olib q o ‘yilib, o ‘zlari so ‘roqqa tutildi, he y o ‘q, be 
y o ‘q qam oqqa tiqildi.
Shogirdlar quvg ‘inga uchrab, zavod atrofiga y o ‘la- 
tilmadi. U stozim meni q o ‘ldan chiqargisi kelmay 
«uchenik», shogird sifatida hujjat to ‘g ‘rilab buyruq 
chiqartirishga erishdi. Zavodning to ‘laqonli a ’zosiga 
aylandim.
X um donga kirayotgan m ahsulotlar soni tem ir daf- 
targa qayd etilib, hisoblab borildi. Kulol o ‘zi yasagan 
buyum lardan bir donayam ololm ay, hafsalasi pir 
b o ‘ldi. Tuzukroq maosh olish ilinjida 10-15 soatlab 
ishlagan hunarm and oyligi qirqilib, unga to ‘lanadigan 
haq «ratsenka»lar pasaytirib yuborildi. Ichki ishlam ing 
q o ‘riqlash b o ‘limi xodim lari tun-u kun panalarda poy- 
lab, tashm achilam i qiyrata boshladi. Salgina aybi bor, 
ammo ro ‘z g ‘orda foydalansa b o ‘laveradigan «nostan- 
dart» m ahsulotlar egasiga berilm ay, ayovsiz pachoq- 
lanib axlatga tashlanaverdi. Ishchilar qalb q o ‘rini berib 
yaratgan buyum larini sindirishga k o ‘zlari qiym ay chi- 
qindilar tashlanadigan chuqur atrofiga astagina qo ‘yib 
kelishar, am m o bu buyum lam ing traktor orqali mun- 
tazam m ajaqlanishiga toqat qilolm agan k o ‘plab hunar- 
m andlar boshqa sohalarga o ‘tib keta boshladilar.
A na shunday idishlardan olti donasini olib ishdan 
qaytayotgandim , 
kutilganiday poyloqchilar q o ‘liga
276

---

tushdim. U lar huddi katta jinoyatchini q o ‘lga olganday 
meni m ashinaga bosib, qo ‘riqlash b o ‘limi idorasiga olib 
ketdilar. A xlatga tashlashim kerak b o ‘lgan oltita brak 
likopchaga narx belgilanib hujjatlashtirildi va 60 so ‘m 
jarim aga tortildim. 0 ‘zim cha haqiqat izlab q o ‘riqlash 
xizmati boshlig‘ining qabuliga kirdim. A dolatsiz tuzum 
him oyachilaridan adolat kutib b o ‘larmidi. Odam gar- 
chilikning oddiygina k o ‘chasidan ham o ‘tm agan amal- 
parast m ayor badqovoqqina yigit ekan. U so ‘zlarim ga 
e ’tibor ham bermay, kibor bilan d ag ‘dag ‘a qildi.
-
Bundan buyog‘iga senga o ‘xshagan o ‘g ‘rilarga 
qarshi m urosasiz kurashamiz. Ikkinchi marta q o ‘lga 
tushsang, qamalasan!
Tush k o ‘rdim. G ullar ochilgan judayam chiroyli 
bo g ‘da Hoji buva dadam bilan q o ‘l ushlashib sayr 
qilib yurganm ish. Men ulam i chaqirishga uringanim 
sari ovozim chiqm ay y ig ‘larm ishman. Oxiri dadam 
qovog‘ini uyganicha m enga qarab nim alam idir dedi- 
da, yana y o ‘lida davom etdi. U y g‘onib ketdim. Hoji 
buvanikiga borm ay qo ‘yganim uchun dadam mendan 
ranjidilarm ikan. A xir tushim da o ‘sha yerga bor, deb 
menga naqshinkor eshikni ishora qilib k o ‘rsatgan 
edilar-da. N ega bunaqa tush k o ‘rganim ga aqlim yetmay, 
o ‘ylanib yuraverdim. M en uchun hech narsaning qizig‘i 
qolm agan, tushkun kayfiyat tobora hukmini o ‘tkazib 
borardi. K o ‘nglim g ‘ash, xuddi m og‘or bosganday 
kir, kundan kun kulolchilikka b o'lgan qiziqishim ham 
pasayib, faqat Hoji boboni k o ‘rgim kelardi, xolos. Ana 
shu tabarruk zot qalbimni poklab, m enga ruhiy quv- 
vat, m a ’naviy ozuqa berib turganini chin dildan his 
qilar ekanm an, ahm oqona o ‘jarligim dan afsuslana 
boshladim.
«Bu uyga boshqa qadam ingizni bosmang!»
Q ulog‘im ga o ‘m ashib qolgan birgina so‘z har doim 
q o ‘n g ‘iroqday jaranglab, shashtim dan qaytaraverdi.
277

---

Kunlarim qanchalik zerikarli, m azm unsiz o'tm asin, 
qadrdon uyga dadil kirib borgani ju r ’atim yetmas, yura- 
gim dov berm ay qiynalardim.
Laganlam i naqshlab o ‘tirarkanm iz, ustozim Y o ‘ldo- 
shali aka kutilmaganda:
- Hoji buvani k o ‘rib turibsizm i? - deb qoldilar. 
Y olg'on gapirgim kelmadi.
- A nchadan beri uylariga borolganim yo ‘q.
- Chakki b o ‘pti-ku. U kishi ham m aniyam o ‘zlariga 
yaqin olib d o ‘st tutaverm aydilar. Sizga mehrlari bosh- 
qacha, tez-tez y o ‘qlab turing. Yo xafalashib qoldila- 
ringmi?
- Y o ‘q. Keyingi paytlarda sal ishlarim ko'payib...
U stozim nim anidir sezganday jiddiylashdi.
- Ish tugamaydi. U lu g‘ odam lardan iloji boricha 
ko ‘proq olib qolish kerak. Shaytonni gapiga quloq 
solmang, keyin afsus chekib qolasiz. Har bir kun 
g ‘animat. U lam ing o ‘giti xuddi doriga o ‘xshaydi. Qabul 
qilishingiz qiyin b o ‘ladi-yu, am m o foydasi hayotingiz 
davom ida k o ‘p asqatadi.
- X o‘p b o ‘ladi.