Н. Қ. ЙЎлдошев, Г. Э. Захидов

I-БОБ. МЕНЕЖМЕНТНИНГ РИВОЖЛАНИШ ТАРИХИ ВА 
ЗАМОНАВИЙ 
Ҳ
ОЛАТИ 
 
1-бобда 
менежментнинг 
тарихий 
шарт-шароитлари; 
бошқарув 
фикрининг эволюцияси; олимларни унинг ривожланишига қўшган ҳиссаси; 
мамлакатимиз бошқаруви ривожланиши тарихи; ҳозирги замон ўзбек 
менежментининг хусусиятлари кўриб чиқилади.
 
1.1. Менежментнинг тарихий шарт-шароитлари 
 
Бошқарув инсонлар билан бирга пайдо бўлган. У меҳнатнинг 
тақсимланиши ва кооперацияланиш жараѐнида фаолиятнинг мустақил турига 
ажралган. Бу одамларнинг ижтимоий ишлаб чиқаришдаги фаолиятини 
ташкил этиш ва мувофиқлаштириш зарурлиги билан асосланган. Бунда 
улардан бири раҳбар, яъни бошқарувчилар, бошқалари эса уларга 
бўйсинувчилар, яъни бошқариладиганлардир.
Бошқарув муаммосини ҳал қилишга биринчи бўлиб қадимги 
мисрликлар киришганлар. Бундан 6 минг йил олдин улар кишилар 
фаолиятини мақсадга йўналтирилган ҳолда ташкил этиш, уни режалаштириш 
ва натижасини назорат қилиш зарурлигини тан олганлар ҳамда бошқарувни 
марказлаштирмаслик ҳақида масалани қўйганлар. 
Эрамиздан аввал ХХ-асрда Мисрга қўшни Вавилон подшоҳи Хаммурапи 
бошқарув ва назорат қилиш заруриати учун сопол жадваллардаги ҳужжатлар 
ва гувоҳлик кўрсатмаларини қўллаган, амалдор шахслар томонидан 
жавобгарликни ўз тобеларига ўтказишга йўл кўймасликни тан олган ва иш 
ҳақи даражасини қонунан белгилаган. 
Эрамизга қадар учинчи минг йилликлар билан саналган сопол 
жадвалчаларга тижорат битимлари ҳақидаги маълумотлар ва қадимги 
Шумерия қонунлари ѐзилган, бу ҳам у ерда бошқарув амалиѐти 
мавжудлигидан дарак беради. 
Антик даврда ҳам бошқарувга маълум улуш қўшилган, эрамиздан 400 
йил аввал Суқрот бошқарувнинг универсаллиги тамойилини шакллантирган. 

---

8 
Унинг замондоши Эрон шоҳи Кир одамларни ҳаракат қилишга ундашни, 
яъни мотивацияни махсус тадқиқот қилиш зарурлиги ҳақидаги ғояни илгари 
сурган. У яна бошқарув ахборотларини ишлаб чиқиш ва режалар тузиш 
муаммосини ҳам кўриб чиққан. Бироз кейинроқ Грецияда меҳнат 
операцияларини бажариш ва уларнинг бир маромдалигини таъминлаш 
усуллари билан шуғулланганлар. Платон ихтисослашиш тамойилини 
шакллантирган. 
Эрамиздан аввалги 325 йилда Искандар Зулқарнайн биринчи марта 
жанговар ҳаракатларни бошқариш маркази сифатида штабни ташкил қилган.
Қадимги ташкилотлар маълум тузилишга эга бўлган, унда 
бошқарувчининг даражалари ажратилган. Йирик сиѐсий ташкилотлар ҳам 
мавжуд бўлиб, қирол ва генераллар уларнинг раҳбарлари бўлган. Яна 
бошқарувчилар, омбор сақловчилари, мол ҳайдовчилар, ишни назорат 
қилувчилар, ҳудудларнинг губернаторлари ва хазиначилар бўлган, улар ушбу 
ташкилотлар фаолиятини таъминлашга ѐрдам берганлар. 
Йиллар ўтиб, кўпгина ташкилотларни бошқариш аниқроқ ва 
мураккаброқ, ташкилотларнинг ўзлари эса – кучлироқ ва барқарорроқ бўла 
бошлаган. Рим империяси бунга мисол бўла олади, у юз йиллар мавжуд 
бўлган. Бошқарувнинг аниқ тузилиши билан ажралиб турувчи, генерал ва 
офицерлардан ташкил топган дивизияларга бўлинган Рим армияси, 
легионлари ѐмон ташкил этилган Европа мамлакатлари, Ўрта Осиѐ 
давлатлари орқали ғалаба марши билан ўтганлар. Босиб олинган ҳудудлар 
Римга бўйсунувчи губернаторлар бошқарувига берилган, Рим билан алоқа 
ўрнатиш учун йўллар қурилган. 
Замонавий бошқарувнинг деярли барча шакллари характери ва 
тузилишини бугунгидан катта фарқ қилувчи қадимги ташкилотларда кўриш 
мумкин. 

---

9 
Қулдорлик даврида ҳам бошқарув элементлари мавжуд бўлган, аммо 
меҳнатга мажбур қилишнинг асосий воситалари сифатида тўғридан-тўғри 
мажбур қилиш ва жазо билан қўрқитиш усуллари устунлик қилганлар. 
Кейинчалик, ижтимоий ишлаб чиқаришнинг ривожланиши билан бундай 
меҳнат ўзига узвий равишда хос бўлган самарасизлигини кўрсатган. Уни 
буржуа даврида вужудга келган ѐлланма меҳнат тизими алмаштирган. У 
меҳнатни бошқаришда моддий рағбатлар ва иқтисодий воситаларни 
қўлловчи мажбур қилишнинг тубдан бошқа, воситали механизмидан 
фойдаланишга асосланган. 250 йил аввал Ғарбий Европанинг бир қатор 
мамлакатларида вужудга келган савдо капитализми бутунлай бошқа асосга – 
пул капиталига эга бўлган. Меҳнатга мажбур қилишнинг тўғридан-тўғри ва 
қурол шакллари ўрнига капитализмда ўлчов қийматларини алмаштириш 
асосида ҳаракат қилувчи ва расмий шахсий мустақиллик ва алмаштирувчи 
томонларнинг тенглигини кўзловчи бозор меҳанизми шаклланган ва ундан 
ҳамма ерда фойдаланилган. 
Бошқарув амалиѐти қадимги вақтлардан ХХ асрга қадар ривожланаѐтган 
бўлса ҳам, эҳтимол, ҳеч ким уни тизимли бошқариш ҳақида ўйлаб кўрмаган. 
Одамларни асосан ташкилотларни қандай бошқариш эмас, балки қандай 
қилиб кўп пул ишлаш, сиѐсий ҳокимиятни эгаллаш қизиқтирган. 
ХIX асрнинг бошида инглиз тадқиқотчиси Р. Оуэн кўп вақтини 
ташкилот мақсадларига бошқа одамлар ѐрдамида эришиш муаммоларига 
бағишлаган. У ишчиларга дурустроқ уй-жой берган, уларнинг меҳнат 
шароитларини яхшилаган, уларнинг меҳнатлари натижаларини баҳолаш 
тизимини ишлаб чиққан ва кўпгина тўловлар йўли билан яхши ишни 
рағбатлантирган. Бу ислоҳотлар ҳақиқат ва раҳбар ролини инсоний идрок 
этишнинг моҳиятида ноѐб ѐриб ўтиш бўлган. Аммо, шунга қарамай, ўша 
даврнинг тадбиркорлари Р. Оуэннинг ислоҳотларида соғлом фикрни камроқ 
кўрганлар, улардан ҳеч бири унинг мисолига эргашмаган, чунки уларда 
бошқарувга қизиқиш бўлмаган. 

---

10 
Шу муносабат билан фақат XIX-XX асрлар ораларида менежмент 
инсоний билимлар, фаннинг мустақил соҳасига айланган. 
Америкали Жозеф Вартон 1881 йилда биринчи марта коллежларда 
ўқитиш учун менежмент курсини ишлаб чиққан. Америкалик муҳандис 
Ф.Тейлор 1911 йилда ўзининг “Илмий менежмент тамойиллари” китобини 
нашр қилган, у умумий қизиқишни келтириб чиқарган ва унда биринчи 
марта бошқарув фан ва тадқиқотнинг мустақил соҳаси деб тан олиган. Бу 
асарлар жамланган тажрибани илмий умумлаштириш ва илмий бошқарув 
асосларини шакллантиришга ҳаракат қилинган биринчи ишлар бўлганлар. 
Улар оммавий ишлаб чиқариш ва оммавий сотиш, катта сиғимли бозорлар ва 
қудратли корпорация ва акциядорлар жамияти шаклидаги йирик кўламли 
ташкилотларни мўлжаллаш каби ўзига хос аломатларни борган сари кенгроқ 
қамраб олаѐтган саноат ривожланишининг эҳтиѐжига жавоб бўлганлар. Жуда 
йирик ташкилотлар ишлаб чиқариш ва меҳнатни оқилона ташкил этиш, барча 
бўлинма ва хизматлар, менежер ва ижрочиларни илмий асосланган 
тамойиллар, меъѐр ва стандартларга мувофиқ аниқ ва ўзаро боғланган ҳолда 
ишлашларига кескин заруриатни ҳис қилганлар. 
Англиядаги саноат инқилоби бошқарувга қизиқишни дастлабки 
уйғотувчи асосий куч бўлган. Аммо бошқарув ташкилотнинг ривожланиши 
ва муваффақиятига катта ҳисса қўшиши ҳақидаги ғоя биринчи марта 
замонавий бошқарувнинг ватани бўлган Америкада вужудга келган. ХХ 
асрнинг бошларида, жўшқин ривожланиш даврида, Қўшма Штатлар амалда 
инсон ўзини келиб чиқиши, миллати билан боғлиқ қийинчиликларни енгиб 
ўтиб, ташаббускорлиги ва шахсий омилкорлигини намоѐн қилиши мумкин 
бўлган ягона мамлакат бўлган. Миллионлаб европаликлар Америкага кўчиб 
ўтганлар ва шунинг билан у ерда жуда катта ишчи кучи бозорини ташкил 
қилганлар. 
Қўшма Штатлар деярли ўзларини вужудга келганларидан бошлаб барча 
истовчилар учун таълим олиш ғоясини жиддий қўллаб-қувватлаганлар, бу 

---

11 
бизнес ва бошқарувда ҳар хил ролларни бажаришга ақлан қодир одамлар 
сонини ўсишига ѐрдам берган. Трансконтинентал темир йўллар Американи 
жаҳондаги энг йирик ягона бозорга айлантирган. Ўша пайтда амалда 
бизнесни давлат томонидан тартибга солиш мавжуд бўлмаган, шунинг учун 
муваффақиятга эришган тадбиркорлар монополист (якка ҳоким)ларга 
айланганлар. Натижада йирик соҳалар ва корхоналар ташкил этилган, уларни 
бошқариш учун бир шаклга келтирган усуллар талаб қилинган. 
Менежментнинг пайдо бўлиши қуйидаги асосий шароитлар билан 
боғлиқ: 
-
машинали 
ишлаб 
чиқаришни 
ривожланиши, 
бошқарувчига 
талабларнинг ўсиши, мулк эгаси ва тадбиркорни бошқарувнинг ўсиб 
боришга қийинчиликларини бартараф қилишга қодир эмаслиги; 
-
бозор субъектларининг катта миқдори вужудга келиши, ҳажми ўсиши 
ва бозор алоқалари кучайиши; 
-
бошқарувга касбий ѐндашув зарурлигини асослаб берувчи рақобатни 
ўсиши ва бозор иқтисодиѐти барқарорлиги; 
-
йирик корпорацияларнинг пайдо бўлиши ва шунга кўра фақат 
ходимларнинг махсус аппарати бажариши мумкин бошқарув ишлари ҳажми 
ва мураккаблиги кўпайиши. 
Худди
корпорацияда менежмент мулк эгаси- 
тадбиркорнинг ўзини ўзи бошқаришидан бутунлай ажралади; 
-
мулкнинг акциядорлар ўртасида жамланиши натижасида акциядорлик 
сармоясини бошқаришнинг янги вазифалари пайдо бўлади; 
-
тадбиркорларнинг саноат инқилоби даврида яратилган техниканинг 
афзалликларидан фойдаланишга ҳаракат қилишлари; 
-
ижодий, қизиқувчан одамлар гуруҳларининг ишни самарали бажариш 
усулларини яратиш истаги.