MUZEYSHUNOSLIK FANINING PREDMETI, MAQSADI
VA VAZIFALARI, MUZEY ISHI NAZARIYASI
R e j a :
1
. F a n n i n g p r e d me t i .
2
. A s o s i y t u s h u n c h a l a r .
3
. M u z e y s h u n o s l i k u s l u b l a r i .
K i r i s h . Muzeyshunoslik — muzeylarning tarixi va ijtimoiy vazifalari,
muzey ishining nazariyasi va metodikasi masalalarini urganuvchi fan xisoblanadi.
Muzeyshunoslik muzey ishi nazariyasi, muzey ishi tarixi, muzey manbashunosligi,
muzeishunoslikning
ilmiy
metodikasi
kabi
tarmoklarga
bulinadi.
Muzeyshunoslikda muzeylarning tabiat va jamiyatni urganish bilan uzviy bogtish
bulgan manbalarni tuldirish, muzey buyumlarini ilmiy xujjatlashtirish, urganish va
saklash:, ekspozitsiya va kurgazmalar tashkil etish, ilmiy — ma’rifatparvarlik
faoliyati va boshkalarda namoyon buladigan sotsial funksiyalari ustida tadkikotlar
olib boriladi. Shuningdek muzeylarni tuldirish,
yodgorliklarni xisobga olish,
saklash va restavratsiya qilishning ilmiy prinsiplarini urganadi.
Muzeyshunoslik deganda odatda «muzey ishi xakidagi fan», «muzeylar
xakidagi fan» yoki kiska kilib aytganda «muzey nazariyasi» tushuniladi. Lekin bu
yuzaki tasavvur bulib, xozirgi kunda shu bilan kifoyalanib bulmaydi. Shunday
ekan muzeyshunoslik tushunchasining xal kiluvchi aniklovchi belgisi va
formulirokasini aniklash vazifasi paydo buladi. Yagona va xamma tan oladigan
ilmiy ta’rif xozircha mavjud emas. Bunday murakkablik
fakat muzeyshunoslikki
xos bulmasdan, yangi paydo bulgan kuplab fanlarda xam mavjud.
Muzeyshunoslik (kamida 16 asrdan boshlab) tajribalarni umumlashtirish va
materiallarni tizimlashtirishning uzo^ yuli orkali uzining nazariy tizimini, uslubini
va fanlar ichidagi uzining urnini aniklay boshladi. Lekin fakat keyingi un
yilliklarda asosiy tushunchalarning shakllanishi, fanning umumiy nazariy
elementlarining yaratilishi muzeishunoslikning rivojlanishini belgilab berdi.
Muzeyshunoslikka oid adabiyotlarda ilmiy fan bо‘lgan muzeyshunoslik bir xilda
tadqiq qilinmaydi. Kо‘plab mamlakatlarda muzeyshunoslikka mustaqil fan sifatida
qaraladi, lekin uning xarakterli belgilarini
aniqlashda ayrim tafovutlar,
kelishmovchiliklar mavjud.
Bundan tashqari ayrim mamlakatlardagi olimlar muzeyshunoslikning
maxsus fan sifatida shakllanishi mumkinligini butunlay rad qilishadi. Shularga
qaramasdan hozirgi kunda muzeyshunoslik muzeylarning Xalqaro Kengashi
(IKOM) tomonidan tо‘la tan olindi. Shunday qilib, muzeyshunoslikka ta’rif
beradigan bо‘lsak, Muzeyshunoslik — bu ijtimoiy fan bо‘lib, sotsial
informatsiyalarni tо‘plash,
saqlash jarayonlarini, bilimlarni va hissiyotni bilish va
muzey predmetlari orqali yetkazib berishni, muzey ishini, ijtimoiy institut sifatida
muzeyni, uning sotsial funksiyalarini va turli ijtimoiy iqtisodiy sharoitlarda
ularning amalga oshirish formalarini о‘rganadi.
Lekin о‘rganishning
predmeti, о‘rganishning obyektidan farq qilib, doimo
о‘ziga xos xususiyatlarga ega bо‘lishi kerak va ana shu о‘ziga xoslik mustaqil
ilmiy fanning muxim belgisi hisoblanadi. Uni topish va loyihalash kerak bо‘ladi.
Hozirgacha olib borilgan ilmiy izlanishlarga tayanib, muzeyshunoslikning
predmetini quyidagicha belgilash mumkin: Muzeyshunoslikning predmeti —
sotsial axborotlarni tо‘plash
va saqlash jarayonlarining, bilimlarni, an’analarni,
tasavvurlarni va hissiyotini anglash va muzey predmetlari orqali yetkazib
berishning, muzeyning, muzey ishining paydo bо‘lishi, rivojlanishi va ijtimoiy
doirasini о‘rganishdan iboratdir.
Endi muzey predmeti tushunchasiga aniqlik kiritish kerak. Bu masalaga
olimlar XVII asrdayoq aniqlik kiritishga harakat qilishgan. I. D. Mayorning
urinishlari bunga misol bо‘la oladi. U muzeyda saqalanadigan
predmetlarga real,
tо‘la, haqqoniy, qudratli va uzoq vaqt saqlanadigan narsalar sifatida qaragan.
XIX asrga kelib fanning ixtisoslashuvi shunga olib keldiki, muzeylarda
saqlanayottan predmetlarga kо‘proq turli fanlarning manbalari sifatida san’at
asarlari, tabiat parchalari sifatida qarala boshlandi. Bularning barchasini
umumlashtiruvchi «kolleksion predmet» degan tushuncha paydo bо‘ldi.
Hozirgi paytda muzey predmeti deganda asl nusxadagi hujjat axamiyatiga
ega bо‘lgan va muzey sohasiga mos tushadigan inson faoliyatining natijasi yoki
tabiat hayoti tushuniladi.
Hozirgacha fan tо‘plagan ma’lumotlarga asoslanib muzey predmeti — bu
real voqelikdan ajratib olingan, muzey ahamiyatiga ega bо‘lgan, muzey tо‘plamiga
kiritilgan va uzoq vaqt saqlanishi mumkin bо‘lgan predmetdir.
U ijtimoiy yoki
tabiiy-ilmiy axborotlarni tashuvchi — bilimlar va ruxiy kechinmalarning asl
manbai, madaniy — tarixiy boylik — milliy mulkning bir bо‘lagi xisoblanadi.
Aytilganlardan xulosa qilib muzeyga quyidagicha ta’rif berish mumkin.
Muzey — bu sotsial axborotlarning tarixan о‘zaro bog‘lovchi kо‘p funksiyali
institut bо‘lib, madaniy — tarixiy va tabiiy — ilmiy boyliklarni saqlashga,
axborotlarni tо‘plashga va muzey predmetlari orqali tarqatishga mо‘ljallangandir.
Muzey turli jarayonlarni, tabiat va jamiyat hodisalarini xujjatlashtiradi,
muzey
predmetlarining kolleksiyasini tо‘ldiradi, saqlaydi, о‘rganadi, shuningdek
ulardan ilmiy, tashviqotchilik va ma’rifiy — tarbiyaviy maqsadlarida
foydalaniladi.
