Muvofiqlashtirish hududiy boshqarmasi

 
 
 
 
 
 
 

---

381 
 
16-MAVZU: O‗ZBEKISTONDA EKOLOGIK VAZIYATNING 
OG‗IRLASHISHI VA OROL FOJIASI. O‗ZBEKISTONDA PAXTA 
ISHI VA UNING OQIBATLARI. 
REJA: 
1. Ekologik muvozanatning buzilishi.  
2. Orol dengizining qurishi va uning dahshatli oqibatlari 
3. Orolbo‗yi mintaqasida og‗ir vaziyatn ing yuzaga kelishi. 
4. Paxta ishi – sovet rejimining O‗zbekistondagi so‗nggi qatag‗on siyosati
 
Respublika  qishloq  xo‗jaligida  paxta  monokultura  sifatida  rivojlantirildi.  1950-
yilda  1,2  mln.  gektar  yerga  g‗o‗za  ekilgan  bo‗lsa,  1985-yilda  qariyb  2  mln.  gektar 
yerga  g‗o‗za  ekildi.  Paxta  xom  ashyosi  shu  yillarda  2,3  mln.  tonnadan,  5,4  mln. 
tonnaga yetdi. Hosildorilik har gektar hisobiga 20,1 sentnerdan 27 sentnerga ko‗tarildi. 
Markaziy  hokimiyat  Ittifoq  mehnat  taqsimotida,  yagona  xalq  xo‗jaligi 
kompleksida  O`zbekistonning  asosiy  o‗rni  paxtachilik  ekanligini  qat‘iy  belgilab 
qo‗ygan  edi.  O`zbekistonga  og‗ir  vazifa  –  SSSRning  xalqaro  maydonda  paxta 
mustaqilligini  ta‘minlash  vazifasi  yuklatilgan  edi.  Mana  shu  boisdan  paxta 
O`zbekistonda  monokulturaga,  ya`ni  hukmron  tarmoqqa  aylandi.  1985-yilda 
respublika  paxta  maydonlari  barcha  ekin  maydonlarining  uchdan  ikki  qismini 
egallardi.  Andijon,  Farg‗ona,  Sirdaryo,  Jizzax,  Buxoro  viloyatlarida  esa  uning 
salmog‗i 70–75 foizga yetardi. Bu holat ekinlarni ilmiy asoslangan mezonlarga binoan 
almashlab ekish va tuproq unumdorligini qayta tiklash imkonini bermas edi. 
Paxtachilikda juda zaharli ximikatlar (butifos, merkaptofos) haddan tashqari ko‗p 
miqyosda  qo‗llanilardi,  ularni  saqlash  va  ishlatish  qoidalari  buzilardi,  bunday 
bedodlikdan  odamlar  zaharlanadi,  atrof-muhit  ifloslanardi,  suv,  havo  va  tuproq  ham 
minerallashib zaharlanib bordi. Kasalliklar soni ortdi, o‗lim, nosog‗lom bola tug‗ilish 
hollari ko‗paydi. 
Paxta  og‗ir  va  mashaqqatli  mehnat  evaziga  yetishtirilardi,  dehqonlar  ter  to‗kib 
ishlardi,  biroq  mehnatiga  yarasha  haq  olmasdilar.  Negaki,  birinchidan,  paxta  xom 
ashyosiga kam haq to‗lanar edi, ikkinchidan, paxta xom ashyosidan tayyor mahsulotlar 
tayyorlash asosan boshqa mintaqalarda amalga oshirilardi, daromadning ko‗p qismini 
tayyor mahsulotlar tayyorlovchilar olardi, xom ashyo yetishtiruvchilar nochor ahvolda 
qolaverardi. 
O`zbekiston qishloq xo‗jaligida makkajo‗xori va sholi ham yetishtirilardi. 1970-
yillarda barcha viloyatlarda 18 ta ixtisoslashgan makkajo‗xorichilik sovxozlari tashkil 
ertildi  va  makkajo‗xori  yetishtrish  sezilarli  darajada  ko‗paydi.  Biroq  80-yillarning 
o‗rtalarida  bu  tarmoqqa  e‘tibor  kamaydi,  makkajo‗xori  ekishga  ajratilgan  ekin 
maydonlari keskin kamaytirildi. Natijada makkajo‗xori yetishtirish pasayib, 1985-yilda 
atigi  443,1  ming  tonnaga  tushib  qoldi.  Sersuv  va  jazirama  issiq  bo‗ladigan  joylarda 
sholi  yetishtirilar  edi.  Sholi  asosan  Chirchiq,  Ohangaron,  Sirdaryo  bo‗ylarida 
yetishtirilar  edi.  O`zbekiston  Kompartiyasi  MQ  va  Ministrlar  Kengashi  1978-yil 
noyabrida  sholi  yetishtirishni  yanada  ko‗paytirish  to‗g‗risida  qaror  qabul  qildi. 
Qarorga  muvofiq  Amudaryoning  quyi  qismida  –  Qoraqalpog‗iston  ASSR va  Xorazm 
viloyatida  ancha  yerlar  o‗zlashtirildi  va  ixtisoslashtirilgan  maxsus  sholikorlik 
sovxozlari  tashkil  etildi.  Birgina  Qoraqalpog‗istonda  sholikorlikka  ixtisoslashtirilgan 
sovxozlar  soni  19  taga  yetdi.  1985-yilda  Qoraqalpog‗istonda  323,3  ming  tonna  sholi 
tayyrolangan bo‗lsa, Xorazm viloyatida 117,9 ming tonna sholi tayyorlandi. Toshkent, 

---

382 
 
Sirdaryo, Surxondaryo viloyatlarida ham sholi yetishtirish ancha ko‗paydi. 1985-yilda 
respublika bo‗yicha 482,9 ming tonna sholi tayyorlandi. 
Respublikada  bug‗doy,  arpa  yetishtirish  imkoniyatlari  katta  edi.  Ammo  bu 
imkoniyatlardan foydalanilmadi, bug‗doy ekish uchun sug‗oriladigan yer ajratilmadi. 
Bug‗doy  va  arpa  bahorikor  (lalmikor)  yerlarga  ekilardi.  Hosildorlik  gektariga  5-8 
sentnerdan  oshmasdi.  1985-yilda  atigi  387,9  ming  tonna  bug‗doy  yetishtirildi, 
aholining  bug‗doyga  bo‗lgan  talabi  mutlaqo  qondirilmasdi,  respublikaga  boshqa 
mintaqalardan bug‗doy keltirilar edi. 
Respublika dalalarida  shirin-shakar  mevalar, uzum, qovun-tarvuz, sabzavotchilik 
mahsulotlari yetishtirilar edi. Respublikada 49 ta sovxoz meva va uzum yetishtirishga 
ixtisoslashtirilgan  edi.  1985-yilda  respublikada  206,1  ming  gektar  mevazor,  133,4 
ming  gektar  uzumzorlar  bor  edi.  Meva  yetishtirish  633  ming  tonnaga,  uzum 
yetishtirish 635,6 ming tonnaga ko‗tarildi. Xorazm, Jizzax, Sirdaryo viloyatlarida ko‗p 
miqdorda  qovun-tarvuz  yetishtirilar  edi.  Termiz  tumanida  tashkil  etilgan  ―Navro‗z‖ 
limonariyasi aholining limonga bo‗lgan ehtiyojining katta qismini qoplaydigan bo‗ldi. 
Barcha  viloyatlarda,  ayniqsa  yirik  shaharlar  atrofida  sabzavot  yetishtirish  yo‗lga 
qo‗yildi. 50-80 yillarda respublikada 45 ta sabzavotchilikka ixtisoslashtirilgan kolxoz, 
35  ta  sabzavot-sutchilik  sovxozlari  tashkil  etildi.  Sabzavot,  kartoshka  yetishtirish  va 
poliz  ekinlari  maydoni  1985-yilda  196,3  ming  gektarga  yetdi.  Shu  yillarda  kartoshka 
yetishtirish  240,7  ming  tonnaga,  sabzavot  tayyorlash  2,4  mln.  tonnaga,  poliz 
mahsulotlari 790 ming tonnaga ko‗paydi. 
Chorvachilik  ham  o‗sdi.  60-yillarda  qoramolchilikka  ixtisoslashtirilgan  30  ta 
sovxoz  tashkil  etildi.  70-yillarning  ikkinchi  yarmida  davlat  va  kolxozlar  mablag‗lari 
hisobiga  45  ming  sigir  boqiladigan  kichik  sutchilik  komplekslari,  65  ming  buzoq 
boqiladigan  go‗shtchilik  komplekslari  va  ochiq  maydonda  190  ming  bosh  qoramol 
boqiladigan  13  ta  ixtisoslashtirilgan  komplekslar  qurildi.  1982-yilda  chorvachilik, 
cho‗chqachilik va sutchilik komplekslari soni 82 taga yetdi. 1985-yilda xo‗jaliklar 4,1 
mln. bosh qoramol, shu jumladan, 1,6 mln. sigirlarni boqib mahsulotlar yetishtirdi. 
Buxoro,  Jizzax,  Navoiy,  Qashqadaryo,  Samarqand  viloyatlari,  Qoraqalpog‗iston 
ASSRda  90  taga  yaqin  ixtisoslashtirilgan  qorako‗lchilik  sovxozlarida  5mln.dan 
ortiqroq  qorako‗l  qo‗ylari  boqilib,  qimmatbaho  qorako‗l  terilari  yetishtirildi. 
Shuningdek, 3 mln. boshdan ortiqroq xisori va jaydari qo‗ylar boqildi. 
60–70-yillarda  parranda  go‗shti  va  tuxum  ishlab  chiqaradigan  20  dan  ortiq  yirik 
parrandachilik  komplekslari  barpo  etildi,  parrandalarni  oziqlantirish,  ko‗paytirish, 
tuxum  va  go‗sht  yetishtirish  ishlari  mexanizatsiyalashtirildi.  1985-yilda  respublikada 
33,5 mln. tovuqlardan qariyb ikki mlrd. dona tuxum olindi. 
O`zbekistonda  sobiq  Ittifoq  bo‗yicha  yetishtirilgan  pillaning  uchdan  ikki  qismi 
yetishtirilardi.  1985-yilda  xo‗jaliklar  tomonidan  yetishtirilib  davlatga  sotilgan  pilla 
32,2 ming tonnaga yetdi. Shuningdek, yiliga o‗rta hisobda 4 ming tonnaga yaqin asal 
tayyorlandi. Amudaryo, Sirdaryo va Orol dengizi qirg‗oqlarida andatra, nutriya, norka 
va  boshqa  hayvonlar  urchitildi  hamda  mo‗ynalar  tayyorlandi.  Baliqchilik  xo‗jaliklari 
1985-yilda 26 ming tonna mahsulotlar yetishtirdilar. 
Mustabid  sovet  tuzumi  sharoitida  dasturulamal  bo‗lib  qolgan  ―Inson  tabiatning 
xo‗jayini‖,  degan  soxta  mafkuraviy  da‘vo,  xo‗jalik  yuritishning  yaroqsiz  usullari, 
tabiiy  va  mineral  xom  ashyo  zaxiralaridan  vahshiylarcha  foydalanish  kabi  illatlar 
ekologik  muammolarni  keltirib  chiqardi.  O`zbekistonda  yerning  nihoyat  darajada 
sho‗rlanishi, tuproq unumdorligining pasayishi, yerning zaharlanishi va buzilishi, havo 

---

383 
 
bo‗shlig‗i, yer usti va yer osti suvlarining ifloslanishi ekologik muhitni yomonlashtirib 
bordi. 
Cho‗lu  sahrolarni  o‗zlashtirish  borasidagi  dabdabali  tadbirlar,  paxta 
monokulturasining  kuchayishi,  Amudaryo  va  Sirdaryo  havzalari  bo‗ylab  sug‗orish 
tizimlarini jadal suratda qurish ishlari Orol fojeasini keltirib chiqardi. Orol dengizining 
sathi  qariyb  20  metrga  pasaydi,  uning  sohillari  60–80  km.ga  chekindi,  u  endi  yaxlit 
dengiz emas, balki ikkita qoldiq ko‗lga aylanib qoldi. Dengizning suv qochgan 4 mln. 
gektardan  ortiqroq  tubi  qumli,  sho‗rhok  sahroga  aylandi.  Undan  kuchli  shamol  va 
bo‗ron  orqali  ko‗tarilgan  tuz,  chang-to‗zonlar  atrof-muhitni  yemirmoqda,  odamlar 
sog‗lig‗ini  yomonlashtirmoqda.  Oshqozon  raki,  tuberkulez,  qorin  tifi,  kamqonlik, 
siydik  yo‗llari  va  jigar  toshi,  qon  bosimi  va  boshqa  kasalliklar  ko‗paydi.  Bolalar  va 
xotin-qizlar o‗limi ko‗payishi kuzatilmoqda. 
Yiliga  90  kunlab  davom  etadigan  kuchli  bo‗ron  tufayli  15–75  mln.  tonna  tuzli 
qumlar  atmosferaga  ko‗tarilib,  300–500  km.  masofaga  yoyilmoqda.  Orolning  qurib 
borishi  ekoligik  kulfat  darajasiga  aylandi,  uning  atrofida  yashaydigan  qariyb  35  mln. 
kishi xavf-xatar ostida qoldi. 
O`zbekiston  iqtisodiyotida  qishloq  xo‗jaligi  yetakchi  o‗rinni  egallaydi.  XX-
asrning  50–80-yillarida  yerning  meliorativ  holatini  yaxshilash,  yangi  yerlarni 
o‗zlashtirish,  sug‗orish  inshoatlari  qurish  avj  oldi.  KPSS  MQ  va  SSSR  Ministrlar 
Sovetining  1956-yilgi  ―Paxta  yetishtirishni  ko‗paytirish  uchun  O`zbekiston  SSR  va 
Qozog‗iston  SSRdagi  Mirzacho‗l  qo‗riq  yerlarini  sug‗orish  to‗g‗risida‖gi,  1958-yilgi 
―O`zbekiston SSR, Qozog‗iston SSR va Tojikiston SSRdagi Mirzacho‗lni sug‗orish va 
o‗zlashtirish ishlarini yanada kengaytirish va jamoalashtirish to‗g‗risida‖gi qarorlariga 
asosan  irrigatsiya  tarixida  birinchi  bo‗lib  Mirzacho‗lda  katta  maydonlarda  qo‗riq 
yerlarni  o‗zlashtirish  ishlari  olib  borildi.  Yirik  ishlab  chiqarish  bazasi  barpo  etilib, 
qurilish  ishlari  industrial  asosda  olib  borildi.  1956-yilda  qo‗riq  yerlarni  o‗zlashtirish 
bosh  boshqarmasi  ―Glavgolodnostepstroy‖,  1963-yilda  irrigatsiya  va  sovxozlar 
qurilishi bo‗yicha ―Glavsredazsovxozstroy‖, ularning hududiy boshqarmalari, joylarda 
trest  va  qurilish  boshqarmalari  tizimi  tashkil  etildi.  Yangi  yerlarni  o‗zlashtirish 
jarayoni  yangi  sovxozlar,  ularning  xo‗jalik  binolari,  aholi  yashaydigan  posyolkalar 
bunyod  etish  bilan olib  borildi. 1956–1965-yillarda  Mirzacho‗lda  84  ming  gektar  yer 
o‗zlashtirildi,  16  ta  paxtachilikkka  ixtisoslashgan,  bitta  bog‗dorchilik-uzumchilik 
sovxozlari tashkil eildi. O`zlashtirilgan hududlarda 1957-yilda Yangiyer va 1961 yilda 
Guliston  shaharlari  vujudga  keldi.  1963-yil  16-fevralda  markazi  Guliston  shahri 
bo‗lgan  Sirdaryo  viloyati  tashkil  etildi.  Mirzacho‗l  yerlarini  sug‗orish,  meliorativ 
holatini yaxshilash tadbirlari amalga oshirildi. Janubiy Mirzacho‗l kanali qurildi. 
Qoraqalpog‗iston  avtonom  respublikasi,  Surxondaryo,  Buxoro  va  Qashqadaryo 
viloyatlarida,  Markaziy  Farg‗ona  cho‗llarida  ham  sugoriladigan  dehqonchilikni 
kengaytirish, 
irrigatsiya-qurilish 
ishlari 
keng 
ko‗lamda 
olib 
borildi. 
Qoraqalpog‗istonda  yangi  sholikorlik  sovxozlari  ishga  tushirildi.  Buxoro  viloyatida 
1963-yilda  Amu-Qorako‗l,  Amu-Buxoro  mashinakanallari  qurilib  foydalanishga 
topshirildi. Natijada Buxoro viloyatida 90 ming gektar yer, jumladan, 26 ming gektar 
yangi yer maydonlari sug‗oriladigan, Qizilqum sahrosida maydoni 300 ming gektardan 
ortiq  yaylovlarga  suv  boradigan  bo‗ldi.  1953–1963-yillarda  Markaziy  Farg‗ona 
cho‗llarida 72,4 ming gektar yer o‗zlashtirildi, 16 ta yangi kolxoz va 2 ta yangi sovxoz 
vujudga keldi. 

---

384 
 
Jizzax,  Qarshi  cho‗llarini,  Mirzacho‗l,  Surxon-Sherobod,  Quyi  Amudaryo 
yerlarini o‗zlashtirish ishlari ham avj oldi. Jizzax cho‗lida 70 ming gektardan ortiqroq 
yangi  yerlar  o‗zlashtirildi.  O`zlashtirilgan  yerlarda  Mirzacho‗l,  Do‗stlik,  Zafarobod, 
Arnasoy  tumanlari  tashkil  etildi.  Sanoat  korxonalari  barpo  etilgan,  aholi  zichroq 
yashaydigan  posyolkalar  bazasida  Paxtakor,  Do‗stlik,  Gagarin  shaharlari  vujudga 
keldi.  1973-yilda  Jizzax  viloyati  tashkil  etildi.  Sirdaryo  viloyatida  yangi  yerlarni 
o‗zlashtirsh  ishlari  davom  ettirildi.  1966–1975-yillarda 181  ming gektar  yangi  yerlar 
o‗zlashtirildi. Bu yerlarda 55 ta sovxozlar vujudga keldi. 
50–60-yillarda Kosonsoy, Qamashi, Farg‗ona, Pachkamar, Chorvoq, Quyimozor, 
Janubiy  Surxon,  Chimqo‗rg‗on,  Toshkent,  Ohangaron  suv  omborlari  qurildi.  70-
yillarda Amudaryo suvi hisobiga eng yirik Tuyamo‗yin, Kampirrovot daryosi bo‗yida 
Andijon,  Namangan  viloyatida  Chortoq  va  Eskar,  Samarqand  viloyatida  Qoratepa, 
Surxondaryo  viloyatida  Surxon  suv  omborlari  barpo  etildi.  Katta  Namangan,  Parkent 
va boshqa suv omborlari qurildi.