Muvofiqlashtirish hududiy boshqarmasi

Barcha gazsimon yonilg’ilar hajmiy takibi

Gaz turlari	Hajmiy tarkibi										Zich- Ligi kg/ m^3		Yonish issiqli­ gi k.)/m'		Ok- tan soni
	metan CH,	etan сгн5	pro­ pan с,нв	bu- tan c4h„	bosh- qa gazlar CH.	vodo­ rod нг	is gazi CO	kar- bonat angid- rid CO,	azot N,	kislo- rod O,
Tabiiy gaz	82-98	0,2-6	0,1-2	0,1-2	0,8 gacha	0,3 gacha	-	0,9 gacha	0,4-9	-		0,68­ 0,78		30500­ 36000		no
Buxoro tabiiy gazi	93,8	3,0	0,7	0,5	0,8	-	-	0,6	0,6	-		0,71		35000		110
Farg'ona tabiiy gazi	85,9	6,1	1,5	1,6	1,2	-	-	0,1	3,6	-		0,78		35700		110
Yo'ldosh gaz (sanoat gazi)	42-86	4-17	2-20	0,8-7	0,6-3,1	2,8 gacha	-	0,2-2,1	1,3­ 16,2	-		0,80		51600		95­ 100
Sanoat gazi (sintez gazi)	52	-	-	-	3,4	9	11	-	24,6	-		0,80		22200		95­ 100
Suyultiri lgan gaz	-	-	50	50	-	-	-	-	-	-		2,12		98700		97
Koks gazi	25-35	-	-	-	1,5-3	48-55	5-10	2-4	5-10	0,1-1		2,12		16000­ 18900		97
Generator gazi (o‘tin- dan olingan)	2,5­ 3,5	-	-	-	0,1-0,5	9-15	13-18	10-13	53-58	0,5-0,8		1,12		6200­ 4800		97

Past kalloriyali, yonish issiqligi 10000kJ/m3 gacha bo’lgan gazlar (generator, domna, ruda gazlari va boshqalar) - o’rtacha kaloriyali, yonish issiqligi 10000-20000 kJ/m3 gacha bo’lgan gazlar (koks, yoritish gazlari va boshqalar)yuqori kaloriyali, yonish issiqligi 20000 kJ/m3 dan ortiq bo’lgan gazlar bu gazlarga gaz konlaridan olinadigan turli tabiiy gazlar, neft quduqlaridan neft bilan birga olinadigan neft gazlari yoki yo’lakay gazlar, shuningdek, neftni qayta ishlashda olinadigan turli kreking gazlari va boshqa gazlar kiradi.
Gazsimon yonilg’i tabiiy va sun’iy bo’lishi mumkin. Tabiiy gazsimon yonilg’ilarga neft qazib chiqarishda olinadigan yengil gazsimon uglevodorodlar hamda sof gaz konlaridan olinadigan tabiiy gazlar kiradi. Turli konlardan olinadigan tabiiy gazlar tarkibi va issiqlik berishiga ko’ra bir-biridan kam farq qiladi. Sun’iy yonuvchi gazlar qattiq va suyuq yonilg’ilarni qayta ishlash (quruq haydash, yarim kokslash va hokazo) yo’li bilan olinadi. Issiqlik berishiga ko’ra, sun’iy gazlar past yoki yuqori kaloriyali bo’ladi. Ular yonilg’i sifatida ishlatiladi. Portlash xavfini kamaytirish uchun ularga tabiiy gazlar qo’shiladi. Aralashtirish maxsus stansiyalarda bajariladi, iste’molchilarga esa tayyor gaz yetkazib beriladi. Shunga qaramasdan, iste’molchiga keltiriladigan gazning portlash xavfi borligini, ko’pincha zaxarli ekanligini esdan chiqarmaslik va ulardan ehtiyot bo’lib foydalanish zarur. Gazsimon yonilg’ida ishlaydigan avtomobillarda siqilgan va suyultirilgan gazlardan foydalaniladi. Kritik harorati havo haroratidan yuqori bo’lgan uglevodorodlar past bosimda gaz holatidan suyuq holatga o’tadi. Bunday gazlar suyultirilgan gazlar deyiladi. Gazni suyultirish uchun ma’lum harorat va ma’lum bosim talab etiladi. Masalan, 20°C haroratda propanni suyuq holatga o’tkazish uchun 0,85 MPa, butanni suyuq holatga o’tkazish uchun esa 0,2 MPa bosim talab qilinadi. Kritik harorati ishchi haroratidan past gazlar siqilgan holdaishlatiladi (20 MPa bosim ostida) va ular siqilgan gazlar deyiladi.
Siqilgan gaz suyultirilgan gazdan farqli ravishda normal harorat va istalgan yuqori bosimda o’zining gazsimon holatini saqlab qoladi. Gaz faqat o’ta sovitilganidan keyingina (-62°C dan past) suyuqlikka aylanadi. Avtomobillarda yonilg’i sifatida 20 MPa gacha siqilgan tabiiy gazdan foydalaniladi. Tabiiy gaz gaz konlaridan olinadi, uning asosiy komponenti metan, siqilgan gaz yonganida, katta massa birligida 49800 kJ/kg issiqlik ajralib chiqadi, biroq zichligi juda kam (0°C va atmosfera bosimida 0,0007 g/sm3 ) bo’lganligidan hattoki 20 MPa gacha siqilgan tabiiy gaz yonganida hajmiy issiqligi 7000 kJ/m3dan oshmaydi, ya’ni suyultirilgan gazning hajmiy issiqligidan kamida 3 barobar kam. Yonganida chiqadigan hajmiy issiqlik miqdorining kam bo’lishi avtomobilda hattoki yuqori bosimda ham yetarli miqdorda gaz saqlanishiga imkon bermaydi. Shu sababli siqilgan tabiy gaz bilan ishlaydigan gaz ballonli avtomobillarda zaxira yo’l benzin yoki suyultirilgan gaz bilan ishlaydigan avtomobillarga nisbatan ikki barobar kichik. Metanning tadqiqot yo’li bilan aniqlangan oktan soni 110 atrofida. Siqilgan tabiiy gazning zaxira miqdori ko’p va u arzon bo’lganligidan dizel o’rniga bu gazdan foydalanish maqsadga muvofiqdir (ayniqsa, shahar ichida va shahar atrofiga qaytnaydigan transportlarda).


Nazorat savollari:

1. 
   Gaz bilan ishlaydigan avtomobil dvigatellari ta’minlash tizimi haqida nimalarni bilasiz?
   
2. 
   Gaz ballonli uskunalarning prinsipial sxemasiga nimalar kiradi?
   
3. 
   Gaz yonilg’ilar suyuq yonilg’ilarga nisbatan afzalliklari nimada?
   
4. 
   Suyultirilgan gaz bilan ishlaydigan qurilmalarda gazni bug’simon holatga o’tishi nimada sodir bo`ladi?
   

Foydalanilgan adabiyotlar:

1. Mahmudov M.Y. "Toshkent shahrida ekspluatatsiya qilinayotgan avtobuslarning ishonchliligi boshqarmasi", Toshkent nashriyoti" 2017y.

2. Avtotransport vositalarining texnik ishlashi va tamirlash. Asqorov.A.P Toshkent-2000
3. Asatov E.A., Tojiboyev A.A. Ishonchlilik nazariyasi va diagnostika asoslari: Maruzalar matni.-T.: TAYI, 1999.-160 b.
4. Mahsulotlar va etkazib beruvchilarning lentasini yanada aniqroq qurish uchun O’zbekiston Respublikasi Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi avtotransport oliy o’quv yurtlari talabalari uchun darslikda tavsiya etilgan. Professor Sidiqnazarov Q.O’tish: saytda harakatlanish, qidiruv - 560 b.
5. O.Hamraqulov, Sh.Magdiyev. Avtomobillarning texnik ekspluatatsiyasi. Toshkent, 2005-yil
6. Тошбоева, Р. С. (2020). ЭКОЛОГИЗАЦИЯ ЭКОНОМИКИ УЗБЕКИСТАНА: ПРАВОВОЙ АСПЕКТ СОВЕРШЕНСТВОВАНИЯ ИНВЕСТИРОВАНИЯ. ЖУРНАЛ ПРАВОВЫХ ИССЛЕДОВАНИЙ, (SPECIAL 5).
7. O’zbekiston Respublikasi avtomobil transporti haraqatga texnik xizmat ko’rsatish va ta’minlash bo’yicha Nizom. Toshkent, 1999

“TASDIQLAYMAN”

O`quv ishlab chiqarish
bo`yicha direktor
o`rinbosari_____SamadovB
“______”______2020 yil


O`quv amaliyot mashg`ulotining o`qitish texnologiyasi № ____

Guruh
Sana