Mutolaa madaniyati va ritorika

Va’z va voizlik haqida tushuncha:Markaziy Osiyoda notiqlik san’atining tarixiy ildizlari va g‘oyaviy manbalari miloddan avvalgi VII asrga borib taqaladi. Bu o‘rinda «Alp Er To‘ng‘a» dostoni, muqaddas kitob «Avesto», O‘rxun va Enasoy bitiklari kabi yozma yodgorliklarni Markaziy Osiyoda notiqlik san’ati shakllanishining ilk manbalari sifatida ko‘rsatsa bo‘ladi.

Miloddan avvalgi VII asrlarda yaratilgan xalqimizning qadimiy madaniy merosi sanalmish sof turkiy tilda bitilgan «Alp Er To‘ng‘a» dostoni xalq og‘zaki ijodining ilk ifodasi sifatida o‘zining boy merosi bilan notiqlik san’atiga, badiiy so‘z san’atining ravnaqiga katta hissa qo‘shdi. Dostonda Markaziy Osiyo xalqlarining tarixi, ijtimoiy-iqtisodiy hayoti, madaniyati, tili, urf-odatlari bilan birga Turon davlati shakllanishiga asos solgan buyuk hoqon Alp Er To‘ng‘aning bahodirligi, sadoqatli yor, adolatparvar podshoh ekanligi mohirona madh etilishida badiiy ijod namunalarini ko‘rishimiz mumkin. Masalan, dostonda hikoya qilinishicha, Alp Er To‘ng‘ani Eron shohi Kayxusrav ziyofat paytida zahar qo‘shilgan may berib o‘ldiradi. O‘limi muqarrarligini sezgan Alp Er To‘ng‘a sadoqatli yorini eslaydi va yaqin odamlaridan iltijo qiladi:

Turkon xotun huzuriga

Mendan yetkur vido qo‘shig‘in

Aytgin: menga qilgan xizmatni

Qilar tobug‘chi endi unga...

Turon malikasi sevikli Alp yorini eslab musibat chekadi:
Ketdi ko‘zimning nuri

Ketdi tanamning ruhi

Qaydan topay sevganim

Qoldi cheki yo‘q qayg‘u...

Ushbu qisqa she’riy misralar orqali ham xalq badiiy ijodiyotining nechog‘lik boy an’analarga ega ekanligiga iqror bo‘lishimiz mumkin. Shuningdek, muqaddas kitob «Avesto»da ham notiqlik san’atining durdonalariga duch kelamiz. Demak, yuqorida nomlari keltirilgan qadimiy yozma yodgorliklar aslida notiqlik san’atining uzoq tarixga egaligidan dalolat beradi.

Movarounnahrda va’zxonlik san’atining darajasi bevosita tinglovchining ongi va his-tuyg‘usiga ta’sir etish mahorati bilan bog‘liq. «Va’z» arabcha so‘z bo‘lib, targ‘ib qilish, pand-nasihat degan ma’nolarni anglatgan. «Voiz» so‘zi esa va’z aytuvchi, nutq so‘zlovchi shaxs ma’nosini bildirgan.

Voizning (xatibning) va’z nasihati mazmunli va insonlarga ta’sirli bo‘lishi uchun uning o‘zida bir necha shartlar topilishi kerak. Quyida xatib o‘zi qanday inson bo‘lishi kerakligi haqida mo‘‘tabar kitoblarda keltirilgan so‘zlar zikr qilinadi: