Mutola a adabiyot nadir? Abdulhamid Cho‘lpon

(Ingliz tilidan A. Saidalixonov tarjimasi)
SO‘NGGI YO‘LOVCHI
(Voqeiy hikoya)
7-auditoriyaga tibbiyot fanlari doktori (ayol) kirib keldi.
Talabalar bir ovozda salom berdilar.
Domla javob berdi:
— Vaalaykum assalom. Barchangizni yangi o‘quv yili bilan
tabriklayman. Ushbu semestr davomida men sizlar bilan birga bo‘laman.
O‘zimni tanishtirishimdan avval esa sizlarga muhim bir narsani aytib
qo‘ymoqchi edim. Orangizda kitobimni sotib olishga qurbi
yetmaydiganlar bo‘lsa, xullas, sharoiti ko‘tarmasa, marhamat, darsdan
so‘ng ism-sharifini qog‘ozchaga yozib, xonamga keltirsin. Men unga
yordam beraman.
Talabalardan biri dedi:
— Qanaqasiga, domla… Sizdan avval kirgan domlalarning bari
bizga “kitoblarni olmagan talabaga yillik natijalar qo‘yilmaydi” deb
aytishgan edi-ku.
Domla iliq tabassum bilan:
— Mening birov bilan ishim yo‘q. Gap mening kitoblarim haqida
ketyapti.
Shunda bir talaba kulimsirab dedi:
— Bunaqada, domla, hammaning sharoiti og‘irlashib, hech kim
kitob sotib olmaydigan bo‘ladi.
Domla javob berdi:
— Hechqisi yo‘q. Men kechirimliman.
Bugun darsimizning birinchi kuni ekan, kelinglar, yaxshisi,
sizlarga go‘zal bir voqea aytib beraman, chunki men birinchi kundan
talabalarim bilan yaqindan tanishib olgim keladi.
So‘ngra domla voqeani so‘zlay boshladi...
“Bundan chamamda 20 yil avval mikroavtobus haydovchisi
bo‘lgan ekan. Ismi Ahmad Abdu Tavvab. Uning sizlar tengi bir qizi
bo‘lib, u universitetda birinchi kurs talabasi ekan.
Mikroavtobus haydovchisi Ahmad amaki tong saharlab qiziga
eslatdi:
— Fotima qizim, buterbrodingni olishni unutmagin, o‘qishda
nonushta qilib olarsan.
Fotima kulib dedi:— Maktabda o‘qiganimdan beri menga “buterbrodingni ol” deb
aytasiz. Olishga olaman-ku, oxiri yana o‘zim bilan qaytib keladi-da.
Maktab o‘quvchisimidim, o‘zim bilan buterbrod olib ketaman. Axir
universitetda birinchi kurs talabasi bo‘lsam.
— Talaba bo‘lsang nima qilibdi? O‘zing bilan ovolgin-da,
nonushtangni qilib ol.
— Dada, dadajonim o‘zimni, to‘g‘ri tushunsangiz-chi axir,
dugonalarim ko‘rib qolsa, meni mazax qilishadi axir.
— Unday bo‘lsa, mana bu 50 junayhni olgin-da, nonushtangni
qilib ol. Qaytishingda kechki ovqatga u-bu narsa sotib olarsan.
— Xo‘p bo‘ladi, o‘zimning mehribon dadajonim. Bilaman, onam
rahmatli vafotlaridan so‘ng faqat mening qo‘limdan ovqatlanasiz.
Ahmad amaki dedi:
— Rahmatli 5 yoshligingda senga hech nima o‘rgatmay olamdan
o‘tgan bo‘lsa ham, sen pishirgan taomlar onangning taomlariga judayam
o‘xshab ketadi.
— O‘zingiz aytmaganmidingiz, onang tayyorlashni bilmagani
uchun o‘zim unga o‘rgatganman deb. Xuddi shunday menga ham
o‘zingiz o‘rgatgansiz-ku. Demak, pishirgan taomlarim ham onamniki
kabi shirin va mazali bo‘lishi shart.
Ahmad amaki kulib dedi:
— Hech kim onangchalik bo‘lolmaydi. Men sen uchun shunday
deyapman xolos.
— Albatta, albatta, axir ular ancha yillardan beri qalbingizdan joy
olib kelganlar.
Ahmad amaki xo‘rsinib chuqur nafas oldi va dedi:
— Bo‘laqol, qizim. Mashinamning motori allaqachon qizigan
bo‘lsa kerak. Seni o‘qishingga tashlab o‘taman.
Fotima dadasi bilan uning mashinasi tomon yo‘l oldi, so‘ngra
minib dedi:
— Dada, esingizdami, har yili meni maktabim eshigiga qadar
kuzatib qo‘yar edingiz. Bu yildan esa universitetga kuzatib qo‘ya
boshladingiz. Allohga shukr, onam ikkovingizning orzularingizni
amalga oshira oldim.
Ahmad amaki so‘radi:
— Qizim, seni olib ketgani soat nechida kelay?
— Qachon darsdan bo‘shashimni bilmayman hali, dada, qanday
darslarim borligidan ham xabarim yo‘q. Bo‘lmasam, darslarim tugagach,
to‘g‘ri siz turadigan bekat tomon o‘taman.
— Yaxshi, qizim, seni kutaman.
Fotima o‘qishiga kirib ketdi, dadasi Ahmad amaki esa o‘zining
eski mikroavtobusida navbat olish uchun Aleksandriyadagi Damanhur
bekati tomon ketdi.
Bekatda navbatda turgan Jalol amaki Ahmad amaki bilan
so‘rashdi:
— Bo‘lajak professorning dadasi, qalaysiz endi?
Ahmad amaki kulib javob berdi:
— Allohga shukur, yaxshi, Jalol aka. Mening navbatim nechanchi
ekan?
Jalol amaki:
— Siz beshinchi bo‘lasiz, – deb javob berdi. Shundan so‘ng: —
Bugun ob-havo yaxshi emas. Yomg‘ir yog‘adi deyishyapti. Marshrutlar
ham kam bo‘ladi endi, — deb qo‘ydi.
— Ha mayli, yog‘aversin. Yomg‘ir bu rizq. Bugun men fursatdan
foydalanib, ko‘proq ishlashga harakat qilaman.
Oradan ancha vaqt o‘tgach, Fotimaning darslari tugadi. U
yo‘lovchilar bilan Damanhurdagi kichik uyiga yetib olish maqsadida
dadasi turgan bekat tomon yo‘l oldi. Yo‘l-yo‘lakay Fotima dadasi bilan
suhbati davomida:
— Dada, ertaga 350 junayh olib borishim kerak ekan. Ba’zi bir
kitoblar, qon bosimini o‘lchash uchun tonometr va oq xalat sotib
olishimiz kerak ekan, — dedi.
Ahmad amaki so‘radi:
— Ertaga olishing shartmi, qizim?
— Ha, dada, professorlar shunday deb aytishdi.
Mablag‘ni qayerdan olishni bilmay o‘ylanib qolgan Ahmad amaki
dedi:
— Mushkulimiz oson bo‘lsin, qizim… Yetib keldik. Tushlik qilib
bo‘lgach, darslaringni qilgin. Mendan xavotir olma. Bugun kechgacha
ishlayman.
Fotima xavotir olib dedi:
— Dada, ob-havoga qarang, yaxshi emas. Bugun uyga ertaroq
qayta qoling.
Ahmad amaki javob berdi:
— Panohida asrovchi Alloh, qizim. Xavotir olma.
Ahmad amaki qizini uyida tushirib qoldirgach, yana bekat tomon
yo‘lovchilarni olish uchun qaytib ketdi.
Damanhur bekatidan Aleksandriya bekatiga qadar boruvchi
mikroavtobuslar soni kam, yo‘lovchilar esa juda ko‘p edi. Ahmad amaki
yo‘lovchilarni ortib, Aleksandriya bekati tomon yo‘l oldi. Ob-havo
yomon bo‘lganligi bois, u yerda ham marshrutlar juda kam edi.
Shunday qilib, Ahmad amaki ob-havoning yomonligiga qaramay,
yo‘lovchilarni to soat tungi ikkiga qadar tashidi. Oxiri yo‘lovchilarning
soni ham tugadi. Ahmad amaki 200 junayh to‘plab, bo‘sh mashinasida
Aleksandriya bekatidan qaytayotsa, yo‘lda egniga oq ko‘ylak, qora
kostum-shim kiyib, bo‘yinbog‘ taqqan odam Ahmad amakining
mashinasiga qarshi chiqib, ikki qo‘lini ko‘tarib to‘xtata boshladi. Ahmad
amaki to‘xtagach, yo‘lovchi dedi:
— Iltimos, meni Damanhurgacha eltib qo‘ying. Aytgan
narxingizni beraman.
Ahmad amaki shoshib dedi:
— Tezroq chiqing. Yomg‘irda ivib ketibsiz-ku.
Yo‘lovchi Ahmad amaki oldidagi o‘rindiqdan joy olib, dedi:
— Meni kechiring, ammo yonimda pulim yo‘q edi. Iltimos, meni
uyimgacha eltib qo‘ying, keyin uydan olib beraman.
Ahmad amaki uning bashang kiyimiga ham e’tibor qilmadi,
“qanday qilib shunday qimmatbaho kiyimlarni kiygan odamda pul
bo‘lmasin” deb ham o‘ylamadi.
Balki:
— Qo‘ysangiz-chi aka, qanaqa pul? Xudo xohlasa uyingizgacha
eltib qo‘yaman, ammo bir tiyiningizni ham olmayman, — dedi.
Yo‘lovchi Ahmad amakiga hayron nazari bilan boqib, dedi:
— Uyga qaytayotganimda, yo‘limdan bir nechta bezorilar
to‘xtatib, mashinamni o‘g‘irlab qochib ketishdi. O‘zimni esa siz
to‘xtagan joyda tashlab ketishdi.
— Nahotki… unday bo‘lsa militsiyaga borib, mashinangizni
o‘g‘irlaganlari to‘g‘risida ariza tashlab kelamiz.
Yo‘lovchi dedi:
— Avval uyga borib, kiyimlarimni almashtiray. Ayolim va
farzandlarimga xabar qilib, keyin militsiyaga o‘tib kelarmiz.
— Mashinani o‘g‘irlashgani muhim emas. Muhimi, o‘zingiz sog‘-
salomat ekansiz.
Ahmad amaki shunday deb yo‘lovchiga taskin berib kelayotganida,
yo‘lidan bir qancha yo‘lovchilar chiqib, mashinani qo‘llari bilan to‘xtata
boshladilar. Ahmad amaki yonidagi yo‘lovchiga dedi:
— Kechirasiz, to‘xtamasam bo‘lmaydi. Xudo biladi, ularning
vaziyati qanday ekan.
Yo‘lovchilardan biri Ahmad amakiga dedi:
— Alloh hamrohingiz bo‘lsin, aka, iltimos, bizni o‘zingiz bilan
Kafr al-davvorgacha ola keting. Ayollar va bolalar bilan jalada qolib
ketdik.
Ahmad amaki mashinasidan tushib qarasa, kursilar soniga nisbatan
yo‘lovchilar soni anchagina ko‘proq ekan. Avval ayol va bolalarni
chiqarib, ularga yana qo‘shimcha 3ta kursicha berdi. So‘ngra erkaklarga
orqadan ikkita joy ajratib berdi va mashinaga minib, yo‘lida davom etdi.
Yo‘l-yo‘lakay ulardan so‘radi:
— Shunday kunda, kimsasiz joylarda nima qilib yuribsizlar?
Ulardan biri dedi:
— Aleksandriya bekatida edik. Birorta ham mashina yo‘q edi.
Oxiri bittasi kelib, hammamizni sizga o‘xshab mashinasiga ortdi.
So‘ngra yo‘lkira haqi 3 junayh bo‘lsa, bizga har bir yo‘lovchi uchun 10
junayhdan narx qo‘ydi. “Narxi yoqmasa chiqmanglar” deb shart ham
qo‘ydi. Ko‘rib turganingizdek, ob-havo yomon, jala quyib yotibdi.
Ayollar va bolalar qiynalmasin deb majbur minib oldik. Yo‘lning
yarmiga ham yetishga ulgurmasimizdan mashinasi buzilib qolsa
bo‘ladimi. Egasi u qildi, bu qildi, xullas, tuzata olmadi. Biz ham tushib,
boshqa mashina o‘tib qolar degan umid bilan turgan edik. Alloh bizga
sizni yubordi.
Ahmad amaki xafa bo‘lib:
— Nega endi bunday qiladi? Mana, mashinasi ham buzilib qolibdi.
Endi tongga qadar yomg‘irda, kimsasiz yerlarda, yolg‘iz o‘zi qolib ketdi.
Shunday qilib, Ahmad amaki yo‘lovchilarni Kafr al-davvor
bekatiga eltib qo‘ydi va yo‘lkira haqini olishdan bosh tortib, dedi:
— Sizlardan faqat professor qizim Fotimaning haqqiga duo
qilishingizni so‘rab qolaman.
Yo‘lovchilar xursand bo‘lib tushib ketishgach, Ahmad amakining
oldida o‘tirgan yo‘lovchi mashina oynasining tagida osilib turgan
suratchaga ko‘zi tushdi va Ahmad amakidan so‘radi:
— Shu qizingiz Fotima professorning suratimi?
Ahmad amaki dedi:
— Ha, aka, mana shu mening qizim.
Yo‘lovchi hayron bo‘ldi:
— Hali juda yosh emasmi?
Ahmad amaki:
— Ha, u aslida hozir tibbiyot fakultetida birinchi kurs talabasi, —
dedi g‘urur bilan.
So‘ngra Ahmad amaki ko‘chalarga qo‘yilgan ehson suvlaridan
birining oldida to‘xtadi-da, tushib suvidan ichdi va yana mashinasiga
minib, yo‘lida davom etdi.
Yo‘lovchi unga qarab:
— Nimaga bu yerdan suv ichdingiz, axir yoningizda suvingiz bor
edi-ku?! – deb so‘radi.
Ahmad amaki javob berdi:
— Bu ehson suvini bundan 3 yil avval ayolimga sadaqayi joriya
bo‘lsin deb qo‘ydirgan edim. Har safar yonidan o‘tganimda suvdan
ichib, duo qilib, keyin ketaman.
Yo‘lovchi Ahmad amakiga ehtirom nazari ila boqib:
— Alloh rahmat qilsin, — deb qo‘ydi.
Damanhur shaharchasiga yetib kelishgandan so‘ng, yo‘lovchini
uyigacha eltib qo‘ydi.
Yo‘lovchi unga dedi:
— Ahmad aka, Alloh rozi bo‘lsin sizdan. Meni bir ozgina shu
yerda kutib turing. Kiyimlarimni o‘zgartirib chiqaman. Keyin
militsiyaga birga o‘tib kelamiz.
Ahmad amaki:
— Xo‘p, men shu yerda kutaman, — deb qoldi.
Yo‘lovchi uyiga kirib ketgach, oradan bir daqiqa ham o‘tar-o‘tmas
ichkaridan “Ahmad aka, qutqaring, tezroq keling” deb qichqirib, Ahmad
amakini yordamga chaqirdi. Ahmad amaki yugurib bordi:
— Ha, nima bo‘ldi? Tinchlikmi?
Yo‘lovchi qaltiragan ovozda dedi:
— Gaz balloni ochilib qolganmi, bilmadim, hamma yer gaz hidi,
kirsam, ayolim va bolalarim hushsiz yotishibdi. Ahmad aka, zudlik bilan
ularni kasalxonaga olib borishimiz kerak.
Shunday qilib, Ahmad amaki ikki bolani, yo‘lovchi esa ayolini
ko‘tarib, tezda mashinaga o‘tirishdi va Damanhur kasalxonasi tomon
yo‘l olishib, ayol va bolalarni qutqarib qolishdi.
Yo‘lovchi tashqariga chiqqach, Ahmad amakiga:
— Men sizga hayotim bilan qarzdorman. Men bundan keyin
hamisha sizning xizmatingizdaman, — deb cho‘ntagidan pul chiqardi.
Ahmad amaki buni inkor etib dedi:
— Sizdan hech narsa olmayman. Mashinangiz o‘g‘irlangan
bo‘lmaganida ham yoki mana bu holatlar sodir bo‘lmaganda ham baribir
sizdan haq olmagan bo‘lar edim. Bilasizmi nimaga?
Yo‘lovchi hayratlanib so‘radi:
— Nima uchun, Ahmad amaki?
Ahmad amaki dedi:
— Men bu mashinamni bundan 20 yil avval sotib olgan edim.
Rahmatli ayolim o‘shanda juda xursand bo‘lgandi va menga: “Alloh
yo‘lida, bizni hamisha O‘z panohida asrashi va haromni bizdan yiroq
etishi uchun har kuni so‘nggi yo‘lovchingizni tekinga eltib qo‘yasiz”
degandi. Men “nega endi so‘nggi yo‘lovchimni?” deb so‘raganimda:
“Chunki tun yo‘lovchi uchun juda qiyin va og‘ir bo‘lgan vaqt
hisoblanadi” deb aytgan edi rahmatli. Bilasizmi, ba’zi odamlar
mashinamni ko‘rganida eskiligidan minishga ikkilanib, “bu hattoki
bekatdan nariga o‘tmaydi-ku” deb aytishar edi. Sizga ochig‘ini aytsam,
mashinamni olganimdan beri mana 20 yil bo‘libdiki, bir-ikkitasini
hisobga olmasak, hali biron marta jiddiy buzilib, ustaxonaga tuzatish
uchun olib borgan emasman.
Yo‘lovchi hayratlanib dedi:
— Ha-a, Ahmad aka, siz judayam yaxshi inson ekansiz. Hech
bo‘lmasa menga ismingizni to‘lig‘ini aytarsiz. Pulimni olishdan-ku bosh
tortdingiz. Endi aka-uka tutinsak, bunga yo‘q demassiz.
Ahmad amaki javob berdi:
— Albatta, bu men uchun sharaf bo‘lgan bo‘lar edi. Ismim Ahmad
Abdu Tavvab.
Yo‘lovchi tabassum bilan dedi:
— Demak, suratdagi qizingizning ismi Fotima.
— Ha, shunday.
Yo‘lovchi so‘radi:
— Boshqa farzandlaringiz ham bormi?
— Yo‘q, aka.
Yo‘lovchi dedi:
— Mana endi qarindosh tutindik, Ahmad aka, sizni va qizingizni
kutamiz. Uyimning qayerdaligini bilib oldingiz.
— Xudo xohlasa, ayolingiz va farzandlaringizdan hol-ahvol
so‘rab, ko‘rgani kelamiz.
— Albatta kutaman, keling.
So‘ngra Ahmad amaki uyiga qaytgach, qizi Fotimaga bo‘lgan
voqealar haqida so‘zlab beradi.
Fotima dedi:
— Dada, bo‘lishi mumkin emas. Alloh sizga shuncha rizq va
nasiba yuborgan ekan, nega “yo‘q, kerak emas” deb aytdingiz. Yana
shuncha fursat bo‘la turib, bor-yo‘g‘i 200 junayh ishlabsiz. Men
bunaqada ertaga yiqilaman-ku. Meni qabul qilishmaydi endi.
Ahmad amaki bosiqlik bilan dedi:
— Qizim, quloq tut menga. Senga talabalik unvonini bergan va
seni men uchun asrab-avaylab kelayotgan narsa – bu so‘nggi
yo‘lovchimni tunda Alloh uchun eltib qo‘yganim bo‘ladi. Bu “rizqim
ko‘p kelgani uchun foydalanib qolishim kerak” degani emas. Albatta, bu
yaxshiliklarim menga ikki hissa bo‘lib qaytgay.
Fotima xato qilganini bilgach, dedi:
— Meni kechiring, dada. Ammo men ertangi kunimdan juda ham
qo‘rqib ketyapman. Mening muvaffaqiyatlarimni va “professor” degan
unvonga sazovor bo‘lganimni ko‘rib, quvonishingizni juda ham istar
edim.
— Alloh shu kunlarga yetkazsin. Ertaga o‘qishingga borib, 200
junayhni bergin. Qolganini o‘ylama.
— Xo‘p bo‘ladi, dada.
361
Ertasi kuni Fotima o‘qishiga bordi. Birinchi para. Domla darsni
sharhlab turganida, kotiba qiz auditoriyaga kirib, izn so‘rab dedi:
— Orangizda Fotima Ahmad Abdu Tavvab bormi?
Fotima o‘rnidan cho‘chib turib, qaltiragan ovozda “ha, menman”
dedi.
— Men bilan yuring, sizni dekan chaqiryapti.
Fotima dekanning xonasi tomon qo‘rqib yo‘l olar ekan, ichida
“nega endi dekan meni chaqirtirdi ekan?” der va to yetib borgunga
qadar yuragining gupillashini eshitib borar edi.
Xonaga kirgach, dekan so‘radi:
— Siz Fotima Ahmad Abdu Tavvabmisiz?
— Ha, menman.
Dekan unga tabassum qilib dedi:
— Men bilaman, dadangiz Damanhur bekatida mikroavtobus
haydovchisi bo‘lib ishlaydi.
Fotima hayron bo‘ldi:
— Shunday, ammo siz buni qayerdan bildingiz? Otamga biron
nima bo‘ldimi?
— Yo‘q, otangiz yaxshi. Ammo kecha mashinamni o‘g‘irlatib
qo‘yganimdan so‘ng otangizni uchratmaganimda, ayolim va
farzandlarimdan ayrilib qolgan bo‘lar edim.
Fotima hayratda qolib dedi:
— Kecha dadamning mashinasiga mingan, ayoli va farzandlari gaz
hididan hushidan ketgan odam siz edingizmi?
Dekan tabassum bilan:
— Ha, men edim. Dadangiz bilan bugun uyimizga kelinglar.
Sizlarni kutib qolamiz, — dedi.
362
Fotima quvonchi ichiga sig‘may, “xo‘p bo‘ladi” dedi. Darsga
borishini aytib, izn so‘rab, xonadan chiqib ketayotganida dekan chaqirdi:
— Fotima, bir lahza.
Fotima “labbay” deb qaradi.
Dekan:
— Mana bularni o‘zingiz bilan ola keting, — deb stolida turgan oq
xalat, tonometr va kitoblarga qarab ishora qildi. — Bularning hammasini
oling. Agar yana u-bu narsaga ehtiyojingiz bo‘lsa, bemalol otangizga
murojaat qilganingiz kabi menga murojaat qilavering.
Fotima juda xijolat bo‘lib, kitoblarni rad etdi. Ammo fakultet
dekani olmaganiga qo‘ymadi.”
Domla auditoriyada o‘tirgan talabalarga mikroavtobus
haydovchisining qizi haqidagi qissani so‘zlab bo‘lgach, ularga dedi:
— Kelinglar, endi yaqindan tanishib olsak. Mening ismim Fotima
Ahmad Abdu Tavvab… mikroavtobus haydovchisining qizi!