“Mutaxassislik fanlarini o‘qitish va ishlab chiqarish ta’limi metodikasi” fanidan

 

 

 

 

 

 

---

 

 

 

 

 

 

 

ILOVALAR 

 

 

 

---

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 “Elektrolitik dissotsilanish” mavzusiga “Klaster” tuzish. 

 

 

Elektrolitik 

dissotsilanish 

Dissotsilanish darajasi 

Elektrolitlar  

Kuchli 

Ishqor 

Kuchsiz 

 

Dissotsilanish 

konstantasi

 

   C

d

-2 

K= -------- 

    1-d

 

Analitik reaksiyaga 

shart-sharoitlar

 

Muhit 

 

Xarorat 

 

Konsentratsiya 

 

Cho`kma cho`kishiga 

omillar

 

Ionlar 

konsentratsiyasi 

 

Xarorat 

 

Bir ismli ionlar 

borligi 

 

Suvda yaxshi eruvchan organik 

erituvchilar 

 

Spirt 

 

Aseton 

 

---

 

 

 

 “Elektrolitik dissotsilanish” mavzusiga “Sinkveyn” usulini qo`llash. 

“Elektrolitik 

dissotsilanish”

1.Elektrolit.

2.Kuchli, kuchsiz.

3.Eritmalarda ionlarga 

ajraladi.

4.Dissotsiyalanish 

darajasi orqali 

aniqlanadi.

5. Moddalar.

1.Elektrolit.

2.Yomon eriydigan.

3.Turli guruhlarga 

bo`linadi.

4.Kuchsiz kislota, asoslar 

kiradi.

5.Suyuqlik

1.Elektrolit.

2.Yaxshi eriydigan.

3.Dissotsiyalanish 

darajasiga boq`liq.

4.Kuchli kislota, 

ishqorlar kiradi.

5.Mahsulot.

---

 

 

Analitik reaksiyalarni olib boorish shart-sharoitlari 

Muhit 

Xarorat 

Konsentrasiya 

3. Agar  cho’kma  kislotalarda  erisa,  binobarin, 

reaktsiyani  kislotali  muhitda  olib  borib 

bo’lmaydi: 

CaCl

2

 + (NH

4

)

2

CO

3

 = CaCO

3

↓ + 2 NH

4

Cl 

CaCO

3

 + 2CH

3

COOH = Ca(CH

3

COO)

2

 + 

CO

2

↑ + H

2

O.   

1.Agar harorat oshishi bilan 

cho’kmalarning eruvchanligi oshsa, 

reaktsiyani sovuq haroratda olib 

borish kerak. Bunga misol, yuqorida 

ko’rsatilgan kaliyni natriy gidrotartrat 

tuzi bilan cho’ktirish reaktsiyasi 

1.Analitik reaktsiyalarni olib borishda 

kontsentratsiya etarli darajada yuqori bo’lishi 

kerak. har qanday modda cho’kma hosil qilish 

qobiliyatiga ega, agar uning kontsentratsiyasi 

eruvchanligidan yuqori bo’lsa.  

2.Agar moddaning eruvchanligi juda kichik 

bo’lsa, cho’kma tushishi uchun ionlarning kichik 

kontsentratsiyasi ham etarli bo’ladi. Bunday 

reaktsiyalar sezgir deyiladi.  

3.Miqdoriy jihatdan sezgirlik ochilish 

minimumi va suyultirish chegarasi orqali 

ifodalanadi. 

 

4. Agar cho’kma ishqorlarda erisa, binobarin 

reaktsiyani ishqoriy muhitda olib borib 

bo’lmaydi: 

NaCl + KH

2

SbO

4 

→ NaH

2

SbO

4

↓ + KCl 

   NaH

2

SbO

4

 

+2NaOH → Na

3

SbO

4

 + 2H

2

O 

cho’kma eriydi. 

2.Ba'zi bir reaktsiyalar faqat qizdirish 

bilan olib boriladi. 

                            +t, 

0

C 

NH

4

Cl + NaOH     →  NaCl + H

2

O + 

NH

3

↑ 

                                                   + t, 

0

C 

 Mn(NO

3

)

2

 + 5PbO

2

 + 4HNO

3

        

→  

NMnO

4

 + 5Pb(NO

3

)

2

 +2H

2

O 

3. Agar cho’kma ham kislota ham ishqorlarda 

erisa,  cho’ktirishni neytral muhitda olib borish 

kerak: 

K

2

SO

4

  + 2NaHC

4

H

4

O

6

  = 2KHC

4

H

4

O

6

↓  + 

Na

2

SO

4

. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Analitik reaktsiyalarni olib borishda shart-sharoitlar (muhit, harorat va kontsentratsiya) muhim ahamiyatga ega.  

 “Elektrolitik dissotsilanish” mavzusiga “Venn diagrammasi” metodini qo`llash. 

---

 

 

 

 

 

 

1.Analiz.

2. Sifat, miqdotiy

3. Qismlarga 

parchalab 

tekshirish.

4. Modda tarkibini 

aniqlashdan iborat.

5. Usul.

1. Analiz

2. Sistematik, 

mikrokristallos

kopik.

3. Kation guruhi 

ajratiladi.

4. Usuldan hozirgi 

vaqtgacha 

foydalanadilar.

5. Taxlil.

1. Analiz

р.

2. Kimyoviy, 

spetsefik.

3. Cho`kma hosil 

bo`ladi.

4. Qo`llaniladigan 

reatsiya analitik 

hisoblanadi.

5. Usul.

1. Analiz.

2. Fizikaviy, 

mahsus.

3. Moddalaning 

parametrlari 

o`chanadi.

4. Sifat, miqdoriy 

aniqlashlar 

o`tkaziladi.

5. Taxlil.

---

 

 

 

 

 “Sifat analizi” mavzusiga “Sinkveyn” metodini qo‘llash. 

 

1.Analiz.

2. Fizik, kimyoviy

3. Parametrlarni 

o`lchashga 

asoslangan.

4. Sifatat, miqdoriy 

taxlil qilinadi.

5. Usul.

1. Analiz

2. Istiqbolli, sifatli.

3. Reaktsiya 

jarayoniga 

qo`llaniladi.

4. Uqori universal 

usul hisoblanadi.

5. Taxlil.

1. Analiz

р.

2. Radiometrik, 

termometriya.

3. Ilmiy 

laboratoriyalarda 

qo`llaniladi.

4. Jarayonni 

uzluksiz nazorat 

qiladi.

5. Usul.

1. Analiz.

2. Birin-ketin, 

sistematik.

3. Reaktsiya 

tanlovchan 

deyiladi.

4. Bir necha ionni 

aniqlanadi.

5. Taxlil.

---

 

 

Kimyoviy analiz usullari 

 

 

Fizikaviy analiz usullari 

1.  Reaktsiya  natijasida  spetsifik  o’zgarishlar 

kuzatiladigan (cho’kma hosil bo’lishi, rang 

o’zgarishi,  gaz  hosil  bo’lishi  va  h.k.) 

kimyoviy 

reaktsiyalarga 

asoslangan. 

qo’llaniladigan  reaktsiya  analitik  reaktsiya 

deyiladi,  qo’shiladigan  modda  esa  reagent 

deb  ataladi.  Bu  usul bilan ham sifat, ham 

miqdor analizni bajarish mumkin. 

Usulning kamchiligi -  sezgirligi va 

tanlovchanligi past, analiz ko’p vaqt 

davom etadi.Afzalligi -  aniqligi yuqori va 

oddiy.   

 

1.  Mahsus uskunalar yordamida moddaning 

fizikaviy parametrlarini (hossalarini) -  elektr 

o’tkazuvchanlikni, potentsial qiymatini, 

zichlikni, yopishqoqlikni, sinish ko’rsatkichini, 

nurlanish spektrini va h.k.) o’lchashga 

asoslangan.  Bu usul bilan ham sifat ham 

miqdoriy aniqlashlar olib borish mumkin, lekin 

chegaralangan darajada. Usulning afzalligi - 

yuqori sezgir va analiz tezkor. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Kimyoviy analiz usullarida- reakysiya natijasida spetsefik o`zgarishlar kuzatiladigan reaktsiyalarga, fizikaviy 

analiz usullarida- moddaning fizikaviy parametrlarini o`lchashga asoslangan.  

 

 “Sifat analizi” mavzusiga “Venn diagrammasi” metodini qo‘llash. 

 

 

---

 

 

 

Fizik-kimyoviy analiz usullari 

 

 

Radiometrik, termometriya analiz usullari 

1.  Kimyoviy  reaktsiya  jarayonida  fizikaviy 

parametrlarni 

o’lchashga 

asoslangan. 

Metod yuqori universal, ham sifat, ham 

miqdoriy analizni olib borish mumkin, 

qo’llanish va rivojlanishda istiqbollidir. 

Fizik-kimyoviy analiz usullari quyidagicha 

sinflanadi: 

I.Optik analiz usullari. 

II.Elektrometrik analiz usullari. 

III.Xromotografiya.   

 

1.  Ushbu usullar ilmiy va ishlab chiqarish 

laboratoriyalarida keng  qo’llaniladi. Barcha 

korxonalarning laboratoriyalarida fizik-

kimyoviy analiz asbob va uskunalari mavjud. 

Ushbu asboblarning datchiklari texnologik 

jarayonni uzluksiz nazorat qilib turadi va 

avtomatlashtiradi.  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Fizik-  kimyoviy analiz usullarida-  moddaning fizikaviy parametrlarini o`lchashga va radiometric, 

termometriya usullari esa, ilmiy va ishlab chiqarish laboratoriyalarida keng qo`llaniladi.  

 

 “Sifat analizi” mavzusiga “Venn diagrammasi” metodini qo‘llash. 

 

---

 

 

 

 “Anionlar, ularning aralashmasi analizi

” mavzusiga FSMU usulini qo‘llash. 

F

• III-guruh anionlari I va II  guruh anionlaridan farqli o`laroq umumiy guruh cho`ktiruvchisi yo`q.

S

• III guruh anionlariga bariy va kumush kationlari bilan cho’kma hosil qilmaydigan anionlar kiradi.

Ular yaxshi eriydigan tuzlar hosil qiladilar va umumiy guruh cho’ktiruvchisi yo’q.

М

• Uch guruh anionlar aralashmasini analiz qilishda avvalo bariy xlorid ta'sirida I guruh anionlari

cho’ktiriladi. Cho’kma ajratiladi va I guruh anionlarini aralashmasini analiz qilinadi, chunki

ustidagi eritmadan esa II va III guruh anionlari aniqlanadi. Agar I guruh anionlari yo’q bo’lsa,

eritmaga AgNO

3

qo’shiladi va II guruh anionlari cho’ktiriladi, cho’kma ajratiladi va II guruh

anionlari aralashmasi analiz qilinadi, cho’kma ustidagi eritmadan esa III guruh anionlari bor

yo’qligi aniqlanadi.

U

• I guruh anionlariga bariy ionlari bilan n

еytral yoki kuchsiz ishqoriy muhitda cho’kma hosil

qiluvchi anionlar kiradi. II guruh anionlariga n

еytral yoki kuchsiz kislotali muhitda kumush

ionlari bilan cho’kma hosil qiluvchi anionlar kiradi.

---

 

 

 

Kationlar analizi

  

 

Anionlar analizi 

1.  Toza probirkaga eritmaning umumiy qismidan 

bir  necha  tomchi  solinadi,  ustiga  2-3  tomchi 

ammoniyli  bufer  aralashma  va  3-4  tomchi 

ammoniy  sulfid  eritmasidan  qo’shiladi.  Agar 

cho’kma hosil bo’lsa, demak tuzning kationi 

III guruh kationlariga tegishli bo’ladi.   

2.  Bu holda kationning analizi III guruh 

kationlar aralashmasini analiz qilish 

metodikasi bo’yicha bajariladi. Agar cho’kma 

hosil bo’lmasa, demak quruq tuz kationi I 

yoki II guruh kationlar aralashmasini analizi 

bo’yicha davom ettiriladi. 

3.  Dastlab Nessler reaktivi ta'sir ettirilib, 

ammoniy kationi borligi aniqlanadi. Keyin 

ammoniyli bufer aralashma ishtirokida 

ammoniy karbonat ta'sirida II guruh kationi 

borligi aniqlanadi. Agar oq cho’kma hosil 

bo’lsa, analiz II guruh kationlar aralashmasini 

analizi bo’yicha davom ettiriladi. Agar 

cho’kma hosil bo’lmasa, analiz I guruh 

kationlar aralashmasini analizi bo’yicha 

davom ettiriladi 

 

1.  Kationlar analizini tugatib, yuqorida ko’rsatib o’tilgan II-

II-III guruh anionlar aralashmasini sistematik analizi 

bo’yicha anionlarni analiz qilishga kirishiladi. 

2.  Sistematik analiz usulida ionlar bitta-bittadan 

ajratilmasdan, balki yaqin hossalariga qarab, butun guruh 

ionlarining cho’ktiruvchi reagenti bilan ajratiladi. 

Bunday reagentlar guruh cho’ktiruvchisi yoki guruh 

reagenti deyiladi. 

 

 

 

 

 

 

 

 

Kationlar analizi-kationlar aralashmasini analiz qilish metodikasibo`yicha bajariladi va undan keyin I,II,III-guruh anionlari 

aralashmasini sistematik analizi bo`yicha taxlil qilinadi.  

 

 “Anionlar, ularning aralashmasi analizi” mavzusiga “Venn diagrammasi” metodini qo‘llash. 

---

 

 

Ekstraktsiya usuli 

 

 

Xromatografiya usuli 

1.  Ekstraktsiya usulida ajratish ikki bir biri 

bilan aralashmaydigan erituvchilar 

o’rtasida olib boriladi. Masalan, suv-

benzol, suv-xloroform va x.k. Sifat 

analizida bu usul Br

-

, J

-

  va boshq. kam 

miqdorini aniqlashda qo’llaniladi. Suvli 

eritmalarda ular ko’rinmaydi, lekin benzol 

yoki xloroform qo’shib silkitilgandan 

so’ng, organik erituvchi qatlamida brom - 

sariq, yod-malina-qizil rangga bo’yaladi. 

Bu usul miqdoriy analizda kengroq 

qo’llaniladi.   

 

1.  Xromatografiya usuli 1903 yilda M.Tsvet 

tomonidan ochilib, adsorbtsiya hodisasi, 

cho’ktirish har xil erituvchilarda taqsimlanish va 

ion-almashinuvi hisobiga qattiq fazali qatlamda 

(adsorbent, treger, ionit) moddalarni ajratishga 

asoslangan.  Sifat analizida bu usulni mis va 

kobalt kationlarini sifat aniqlash misolida ko’rib 

chiqishimiz mumkin. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Ekstratsiya usuli Br

-

, Y

-

, va boshqa kam miqdorini hamda xromotografiya usuli mis va kobol`t kationlarini 

sifat aniqlashda qo`llaniladi. Bu ikkaala usul – miqdiriy analizda kengroq foydalaniladi..  

 

 “Anionlar, ularning aralashmasi analizi” mavzusiga “Venn diagrammasi” metodini qo‘llash.