Mustaqil ta'lim o‘qituvchi: Umedova Shohida

MUSTAQIL TA'LIM

O‘qituvchi: Umedova Shohida

O‘quvchi: Tashtemirova Mohinur

JINSIY TARBIYA. SOG’LOM NIKOH – SOG’LOM AVLOD POYDEVORI..

Reja:

1.Jinsiy tarbiya haqida tushuncha

2.Sog`lom nikoh-sog`lom avlod poydevori

3. Valeologik ekologiya.

Gigiyenik va jinsiy tarbiya

1Sog‘lom turmush tarzining yana bir omili - jinsiy tarbiyadir.Jinsiy tarbiya, xususan yoshlarni bo‘lg‘usi oilaviy hayotgatayyorlash masalasi juda murakkab masaladir. Bu masala kengko‘lamdagi hodisalami o‘z ichiga oladi, unda his-tuyg‘ularongga, jamiyat belgilagan odob-axloq normalariga bevosita bog‘liq bo‘ladi. Jinsiy tarbiya masalasi tarbiyaning ajralmas qismidir. Yoshlarni jinsiy tarbiyalashda, ularga oilaviy hayotga to‘g‘ri yo‘llanma berishda, avvalo, ota-onalar, muallimlar, keng jamoatchilik katta jonbozlik ko‘rsatislilari zarur. Mashhur pedagog A.S. Makarenko, “Jinsiy tarbiya avvalo, shaxsning ijtimoiy madaniyatini tarbiyalashdir”, - degan edi.O‘sib kelayotgan yosh avlodning, o‘smirlarning sharm-hay￾oli, iffatli bo‘lishi, odamlar o‘rtasida o‘zini tuta bilishi, xus￾hmuomalaligi, pokligi, xullas, kishilarga xos xulqi kabi ajoyib fazilatlarni takomillashtirish uchun ular orasida jinsiy tarbiyani to‘g‘ri olib borish juda muhim vazifalardan biridir. O‘sayot￾gan yosh avlodni o‘zining jinsiy his-tuyg‘ularini boshqara bil￾ishga o‘rgatish esa jinsiy tarbiyaning muhim vazifalaridan biri

hisoblanadi. Ana shu mas’uliyatli ishni avvalo oila, maktab￾gacha tarbiya muassasalari va maktab amalga oshiradi. Jinsiy tarbiya umumiy tarbiyaning tarkibiy qismi bo‘lgani uchun bu masalada ota-onalar asosiy rol o‘ynaydilar. Jinsiy tarbiyada bir qator masalalar borki, ularni tibbiyotchilar ishtirokisiz hal qilib bo‘lmaydi.Bular yoshga xos gigiyena xususiyatlarini belgilash, tegishli gigiyenik sharoitlar yaratish, ba’zi kasalliklar va salomatlik uchun zararli odatlarning oldini olish va hokazolardir.Oilada to‘g‘ri kun tartibiniug o‘rnatilishi jinsiy tarbiyada ham katta ahamiyatga ega. Takasaltanglik, ishyoqmaslik, bekorchilik, oliftagarchilik yigit-qizlarning har xil bo‘lmag‘ur uchrashuvlariga sabab bo‘lishi mumkin.Gigiyena, sanitariya masalalari, shuningdek, o‘g‘il va qiz bolalarning o‘zaro munosabatlari asoslari bilan bog‘liq bo‘lgan axloqiy masalalar, bo‘lajak oilaparvar kishi xususiyatlarini tarkib toptirish, “erkin muhabbat” nazariyasi va axloq qoidalariga xilof bo‘lgan boshqa nazariyalarga murosasizlikni tarbiyalash haqida￾gi bilimlar - “Gigiyenik va jinsiy tarbiya”, “Oilaviy hayotga tayyorlash” dasturlarida o‘z ifodasini topgan. Bu kurslarning va￾zifasi o‘quvchilarga faqat zarur ma’lumotlar berish, ularda gigi￾yenik malakalar hosil qilish emas, balki yosh avlodning ongiga sog‘lom turmush tarzi tushunchalarini singdirishdan iboratdir. Gigiyenik tarbiya biror maqsadga qaratilgan holda, bolalarning yoshini hisobga olgan holda amalga oshiilladi. Gigiyenik tarbi￾yaga talablar quyidagilardan iboratdir:

- darslarda olingan sog‘liqni saqlashga doir bilimlarni mustahkamlash, kengaytirish va chuqurlashtirish;

- yoshlami sog‘liqni saqlash sohasidagi eng muhim voqea va erishilgan yutuqlar bilan tanishtirish, biologiya sohasidagi bilimlarga qiziqish uyg‘otish;

-yoshlarning sanitariya mustaqilligini rivojlantirishga, tur￾mushda va mehnatda sanitariya madaniyatini, sog‘lom turmush tarzini shakllantirishni amalga oshirishga yordam berish.

Gigiyenik va jinsiy tarbiyani gigiyenik odatlarga jalb qilish,

o‘quvchilar bilimi va mehnatsevarligini oshirish hayotga to‘g‘ri qarashlarini shakllantirish, shaxsni jamiyatda, jamoada yurish￾turish va etiket qoidalari asosida tarbiyalash asosida amalga oshiriladi.O‘sib kelayotgan yoshlarga jamiyatda o‘z o‘rnini topib, uni boshqarish, o‘z taqdirini hal qilish va fikrini amalga oshirishda gigiyenik ta’lim berishning ahamiyati. Ularni har tomonlama sog‘lom qilib, o‘z salomatligi qadriga yetishlariga bo‘lgan mas’uliyatini kuchaytirish, gigiyenik tayyorgarlikni oshirish zarurligini aniqlash va unga sharoit yaratish usullarini o‘rgatish. Jinsiy tarbiyani amalga oshirish maqsadida qizlar bilan “Qizlar gigiyenasi”, o‘g‘il bolalar bilan “Yigitlar gigiyenasi” asosida bilim berish, maqsadga muvofiqdir.Teri tanosil kasalliklari haqida tushuncha. XX asr vabosi nomini olgan dahshatii kasallik OITS (orttirilgan imimmitet tanqisligi sindromi) haqida umumiy ma’lumot va uning inson salomatligiga ta’siri haqida keng tushunchalar berish bilan birgalikda ularni ogoh bo‘lishga chorlash zamirida yoshlar, ongida sog‘lom turmush tarzini shakllantirishda muhim ahamiyat kasb etadi.

Jinsiy hayot - murakkab jismoniy, ruhiy va ijtimoiy jara￾yonlar majmuasi bo‘lib, naslni davom ettirib borish uchungina xizmat qilib qolmasdan, balki erkak bilan ayol o‘rtasidagi ma’naviy yaqinlikni ham ifoda etadi. Talaygina seksopotolog mutaxassislar fikriga ko‘ra, kishi￾ning jinsiy mijozida uchraydigan kamchiliklar, ko‘pincha jinsiy a’zolar kasalliklariga bog‘liq bo‘lmaydi, balki er-xotin o‘rtasidagi murosaning to‘g‘ri kelmasligiga bog‘liq ekan. Buning natijasida hosil bo‘ladigan jinsiy sovuqlik nafaqat er￾xotinlar ruhiyatida o‘zgarishlami, balki yangi hissiyotlami qidirishga majbur etishi va natijada hiyonat qilish hanida bundan tashqari tanosil kasalliklarini yuqtirib olish xavfini ham tug‘diradi.Shaxsiy gigiyena qoidalariga rioya qilish jinsiy a’zolarni gigiyenasiga ham birdek taalluqli hisoblanib, ozoda bo‘lish, har xil kasalliklardan, sovqotishlardan asrash, siydik tanosil sistemasidagi o‘zgarishlar natijasida kelib chiquvchi jinsiy faoliyatni susayishini oldiiii oladi. Bu esa sog‘lom jinsiy hayotni ta'minlaydi.

2.Insonning dunyoqarashi dastlab oilada shakllanadi. Oila jamiyatning negizi sifatida unda o'zaro hunnat va qattiq tartib bo'lmasa, uning barcha a'zolari o'z burchlarini ado etmasa, bir-biriga nisbatan ezgulik bilan mehr￾oqibat ko'rsatmasa, yaxshi va munosib tarzda yashash mumkin emas. Sharq oilalari ko'p asrlik mustahkam ma'naviy tayanchlariga ega bo'lib, aynan oilada demokratik negizlarga asos solinadi, odamlarning talab￾ehtiyojlari va qadriyatlari shakllanadi. Oila tashkil bo'lishi va rivojlanishid. bir necha bosqichlarni bosib o'tadi. Dastlabki bosqich - oilaning tashkil bo'lish davrini o'z ichiga olib, bu vaqtda er-xotin o'rtasida yangi munosabatlar shakllanadi. Bu o'ziga xos turli oilalarda tarbiyalangan va turlicha tabiatga ega bo'lgan kishilarning bir-biriga moslashish davri o'rtacha bir yilgacha davom etadi. Bu paytqa oilada moddiy sharoitlar, uy-joy va ruhiy rriikroiqlim yaratiladi. Oila sog'lom turmush tarzini shakllantirish "maydonchasi" hisoblanib, har bir insonn'ng dastlabki gigiyenik ko'nikmalarga o'rganishi, sog'lom tunnush tarziga bo'igan yangi qarashlar aynan oiladan boshlanadi. Ikkinchi hosqichda uy-joy sharoitlarini yaratish davom ettirilishi bilan bir qatorda oilada bola tug'ilishi va uning tarbiyasi masalalari kun tartibiga chiqadi. Odatda oilalar yanada mustahkamlanadi. Bu davrda er-xotinning bir-biriga nisbatan hunnatda bo'lishi, qo'llab-quvvatlashi, bolalar tarbiyasiga ijobiy ta' sir ko'rsatadi. Oila rivojlanishidagi uchinchi bosqich - bu oilaning barqarorlashuvi bo'lib, odatda bu paytda oilaning moddiy sharoitlari asosan yaratiladi, er￾xotin e'tibori joriy masalalarga qaratiladi. Vlar bir birini yaxshi o'rganganligi tufayli vujudga kelgan totuvlik oilada bola tarbiyasiga ham, oil a jipsligiga ham ijobiy ta'sir etadi. Oila rivojlanishining so'nggi bosqichi oilaning sekin-asta so'na borishi va uning tugashi bilan tavsiflanadi. Bolalarning mustaqil oila qurib chiqib ketishi yoki bir hovlida yashasa-da har qaysisi o'z hayoti, muammolari bilan band bo'lishi tufayli er-xotinning yolg'izlanib, o'z salomatligi bilan shug'ullanishi, bir-biridan birmuncha uzoqlashuvi kuzatiladi. Bu davrda oila butun bo'lgan taqdirda er-xotin bir-biriga yordamlashib, keksalik gashtini surishi, unga moslashishi lozim. Er-xotinlardan birining hayotdan ko'z yumishi bilan oila barham topadi. Bu hayot jarayonining qonuniy yakuni bQ'lib, o'z hayotini davom ettirayotgan turmush o'rtog'ini yaqin • kishisining o'limi cho'chitmasligi lozim. Sog'lom turmush tarzi inson umrini uzaytirib, o'limni orqaga surishi tufayli er-xotinning birgalikda uzoq umr kO'rishiga -"qo'sha qarishiga" olib keladi. Zero. sog'lom turmush tarzi - faqat sog'lom oilada osoyishta kechishi va o'z me'yoriga yetishi mumkin. Oilada sog'lom tunnush tanini shakllantirishga bo'lgan harakat homiladorlik davridan bosblanishi lozim. Horoilador ayol sifatli ovqatlanishi. Me'yoriy kun tartibiga rioya qilishi. zarur bo'iganda dori-dormonlami faqat vrach ruxsati bilan qO'llashi tavsiya etiladi. Bola tug·ilgach. uni ko'krak suti bilan ovqatlantirish, yog'li, qiyin hazm bo'ladigan ovqatlami bennaslik zarur. Tibbiy tarbiya jarayonida shaxsiy gigiyena qoidalariga rioya qilishni bolaga go'dakligidan singdirib borish kerak. Bolalar otrona va attofdagilarga taqlid qiladi. Shu sababli ulaming o'zi sog'lom turmush qoidalariga rioya etishlari muhimdir. Sog'lom turmush tarzi dastlab oilada shakllanadi. demak. farzandlarimizda ijobiy xususiyatlarni sbakllantirishimiz kern. Yaxshini yaxshi, yomonni yomon, iflosni iflos. tozani toza deyish orqali bola ongida sog'lom tunnush tarzi kurtaklarini parvarish qilishirniz zarur. BoIalarda sog'lom twmusb tarzini shakllantirish asosida shaxsiy gigiyena qoidalariga amal qilishni. sovun, lish cho'tkasi va pastasi, sochiqdan foydalanish singag ko'nikmalarni o'rgatib borisb yotadi. Oila a'zolari o'lmida ijobiy ruhiy mikro iqlim yaratish o'zaro hurmat. g'amxo'rlik, kechirimlilik kabi xislatlami shakllantirish, madaniy hordiq cbiqarish., musiqa tinglashni o'rganish, yashash xonalari estetikasi. tozalik. gullar bilan bezash, toza bavo, xonalar yorug'ligi kabilar oilada sog'lom tunnush tarzini shakllantirishning asosiy sbanlari hisoblanadi. Jamiyatdagi mavjud siyosiy va iqtisodiy vaziyat o'z navbatida xalq tunnush darajasida, oilalar farovonligida o'z aksini topadi.

• Kelgusi avlodlar salomatligiga asos yaratish ucbun oilada sog'lom bolalar tug'ilishini ta'minlash kern. Sog'lom avlodni tarbiyalab yoyaga yetkazish masalasi shifokorlar zimmasiga katta mas'uliyat yuklaydi. Bu masalani to'g'Ii hal etish yoshlarimiz oldiga bir qator talablar qo'yadi.

JumIadan:

-oilaviy hayot qurishga tayyorlanayotgan yigit va qizlarimiz sag'lom bo'lishi, nikoh va jinsiy hayot gigiyenasi bo'yicha yetarli bilimga ega ekanligi;

-homilador ona saIomatligini faqat ona homilador bo'igandan so'ng emas, balki qizlarimizni yoshlik davridan sog'-salomat o'sishlarini ta'minlashdan boshlash lozimligi;

-bola tug'ilgandan keyin uning sog'lom o'sishi haqida qayg'urish, ona sutining ahamiyatini keng targ'ib qilish zaruriyati.

Olimlar flkriga ko'ra. qizlar 21-22 yoshida. yigitlar esa 23--25 yoshida turmush quririshlari mumkin.

Oila uning a’zolari sog‘lig‘ini ta’minlab turadigan eng kuchli, baquvvat omildir.Nikoh-erkak bilan ayolning birgalikda yashashining tarixan tarkib topgan va jamiyat tomonidan ma’qullangan shakli bo‘lib, erkak bilan ayolning shaxsiy va mulkiy mimosabatlarini mustahkamlaydi va oila qurishni maqsad qilib qo‘yadi.Oiladagi shart-sharoit, “ruhiy iqlim”, odamning hayotiga ko‘p jihatdan ta’sir qiladi. Dunyoga mashhur bo‘lgan “Uzoq umr ko‘rish varaqasi”ni tuzgan amerikalik olim R. Kollens shunday deb ta’kidlaydi: agar odam oila qurgan bo‘Isa, u o‘z tasavvuridagi umriga yana besh yil qo‘shishi mumkin. Agar oila qurmagan bo‘Isa, yolg‘izlikda kechgan har o‘n-yilidan bir-yilini olib tashlashi kerak.1930-yilda rus shifokori L. Kaminskiy oilaviy turmush ayniqsa, sog‘liqqa ta’sir qilishini, asosan erkaklar uchun barakali shart-sharoitlar yaratib berishini isbotladi.Lekin hayotda faqatgina oila qurishning o‘zigina emas, balki uni asrab-avaylash, umrini mustahkam qilish oila a’zolar hamda shu oilada tug‘ilajak farzandlar kelajagi, sog‘lig‘i uchun ham mumkin. Reproduktiv salomatlik umumiy salomatlik kabi birinchi o‘rinda ovqatlanishga, irsiyatga, ekologiyaga va, shu bilan birga reproduktiv salomatlikni saqlashga doir xizmatlardan foydalanishga boqliq. JSSTni aniqlashicha reproduktiv salomat￾lik bu-faqatgina jismoniy sog‘lom bo‘lish, jinsiy organlar fiziologik jihatdan jinsiy hayotga tayyor bo‘lishigina emas, balki jismonan sog‘lom va ijtimoiy himoyalangan farzandlarni dunyoga keltirishi mumkin.

3.Ekologik valeologiya tabiiy omillarning va tabiatdagi antropogen o'zgarishlar natijalarining inson salomatligiga ta ’sirini tadqiq etadi, sog‘liqni saqlash maqsadi bilan bog‘liqlikda tashqi muhit sharoitlarini yaratish borasidagi inson faoliyatini o'rganadi. Tabiatning tabiiy rivojlanishiga insonning aralashuvi ular o ‘rtasida, shuningdek, inson organizmida, uning biologik taraqqiyot mahsuliga ega b o iish id a ko'plab ziddiyatlarni keltirib chiqaradi. Shu bilan birga, valeologiya, bir tom ondan, atrof-m uhitning inson so g iig ig a ta ’sir etish xarakterini o‘rganish, boshqa tom ondan esa, sogiom lik nuqtai nazaridan tashqi m uhitning qulay sharoitlarini yaratishda inson xulqi bilan bo g iiq tavsiyalarni ishlab chiqishi zarur.Shunisi diqqatga sazovorki, biosferadagi ham m a m asalalar o ‘zaro bogiiq. Insoniyat — biosferaning uncha katta b o im ag an qismigina xolos. Shu bilan birga, faqat insongina ong va aqlga egadir — Homosapiens (ongli (aqlli) odam ). Aql insonni hayvonot olam idan ajratdi, unga katta kuch-qudrat ato etdi. Inson asrlar davomida muhitga muvofiq-lashmaslikka harakat qildi, aksincha, uni o'zining tirikchiligi uchun qulaylashtirdi. Insoniyat nihoyat anglab etdiki, uning barcha faoliyati atrof-m uhitga bevosita ta ’sir ko‘rsatadi, biosfera yomonla-shuvi esa, barcha tirik mavjudotlar, shuningdek, inson uchun ham o‘ta xavflidir. Hozirgi vaqtda insonning xo'jalik faoliyati biosfera ifloslanishiningl asosiy manbai bo‘lib qolmoqda. Tabiiy m uhitga katta miqdordagi gazsim on, suyuq va qattiq holdagi ishlab chiqarish chiqindilaril tushayapdi. Chiqindilar, turli xil kimyoviy m oddalar tuproq, suv val havoga tushadi; ekologik zvenolar bo‘yicha bir zanjirdan ikkinchisiga j o'tib borib, oxir-oqibatda inson organizmiga tushadi.Tabiiy m uhitda zararli m oddalar juda turli-tum andir. O 'z tabiatigaj ko‘ra konsentratsiyalar inson organizmida turli xil salbiy oqibatlarnil keltirib chiqaradi. Zaharli m oddalardagi uncha ko‘p b o lm ag an l konsentratsiyalar qisqa vaqtda ta ’sir ko'rsatib, bosh aylanishi, ko'ngill aynishi, tomoq qichishi vayo‘talni keltirib chiqaradi. Katta miqdordagil toksin moddali konsentratsiyalarni inson organizmiga tushishi esal xotiraning yo'qolishi, kuchli zaharlanish va hatt

o'lim ga olib keladi.l M isollarda keltirilgani kabi holatlar yirik shaharlarda atm osferadal smog (asosan AQSh, Evropa va Yaponiyaning yirik sanoat shaharlaridal tutun,, qurum,, kul zarralar, c h a n g , y oqilg‘i bug‘i kabilar aralashmalardan iborat zaharlangan havo) yoki sanoat korxonalaridagi | zaharli m oddalarning tasodifiy portlashi natijasida sodir bo'ladi.Organizmning zaharlanishga nisbatan reaksiyasi individual o ‘ziga xosliklar: yosh, jins, salom atlik holatidan kelib chiqadi. Qoidagal muvofiq, zaif bolalar, keksalar va kasalmand kishilar unga ko'proqj duchor bo‘ladilar.Uncha katta bo'lmagan miqdordagi zaharli moddalarning tizimli vd davriy ravishda organizmga kirib turishi ham surunkali kasalliklarnj keltirib chiqaradi.Surunkali zaharlanishning belgilari xulqning m e’yordan og'ishil odatlar, bundan tashqari neyropsixik og'ishlar: tezda charchash yoki doim iy ruhiy charchoqlik, seruyqulik yoki aksincha, uyqusizlikl kayfiyatning kuchli o ‘zgarib turishi kabilarda aks etadi.Surunkali zaharlanishda xuddi o ‘sha m odda tu rli kishilarda buyrakning, qon ishlab chiqaruvchi organlari, asab tizim i va jigarning shikastlanishiga olib keladi.M a’lum bo ‘ladiki, inson salomatligi nim adan nafas olishi, nim a is te ’m o l qilishi va ichishi, qanday sharoitlarda yashayotgani va ishlayotganiga bog‘liqdir.Ekologiya m a’lum m a’noda m adaniyat, axloqiylik va vijdon bilan bogiiq b o iib , ularning yetishmasligi istalgan davlatda aholi sog‘lig‘iga ta ’sir etuvchi ekotsidli inqirozni keltirib chiqaradi.Ekologiya atrof-m uhitning inson salomatligiga ta ’siriga e ’tiborni qaratadi, bunday m asalalar bilan bevosita ekologik valeologiya shug'ullanadi.V .P .P etlen k o n in g m a ’lum otiga k o 'ra , ekologik valeologiya ekzoekologiya va endoekologiyani o ‘z ichiga qam rab oladi.

Ekzoekologiya — tashqi ekologik om illar (kosmos, magnitosfera, gravitatsiya, quyosh radiatsiyasi, iqlim, atm osfera, gidrosfera)ning inson salomatligiga ta ’sirini tahlil qiladi.

Endoekologiya — inson organizmi ichki muhitining biologik imkoniyati, bioritm ik, xronoritm ik holatidir. Bu toza (sog‘lom) organizm konsepsiyasi. U toza m ahsulotlar iste’mol qilish, organizm (organlar, qon tizimi, lim fatizim i)ni shlaklardan tozalash masalalarini amalga oshiradi.

Ekologik valeologiyaning eng asosiy masalalari sog‘lom hudud,

ekstremal sharoitlardagi inson xatti-harakatlarida aks etadi. Tabiatni asrashga e ’tiborning mavjud emasligi ertaga juda qayg‘uli: resurslarning tamom bo‘lishi,, o ‘rm onlarning yo‘q bo‘lib ketishi, suv va havoning ifloslanishi, tuproqning erroziyaga uchrashi, hayvonot va o ‘simlik dunyosining nobud b o lish i ham da bularning oqibati sifatida — im m unitetning yo‘qolshi, kasalm and kishilarning ko'payishi kabi natijalarga olib keladi.loqaydlik, diqqatning susayishi, parishonxotirlik, farom ushxotirlikl - bu asosida unga malum tarzda ichki va tashqi muhitning ta’sir etishi sharoitida inson salomatligini saqlash va fiziologik, biologik, psixologik va ijtimoiy-madaniy rivojlanish sharoitlarini ta’minlab beruvchi butun organizm va organizm tizimlarining gigiyenik, psixofiziologik rezervlari haqidagi tasawur yotadigan kompleks fan yoki fanlararo yo‘nalish.Valeologiya fan sifatida boshqa fanlar bilan o‘zaro munosabatining umumiy asoslari bilan ozaro chambarchas bog‘liq va bir necha yo‘nalishga bo‘linadi.Mafkuraviy, ekologiya, tibbiyot, pedagogika, jismoniy madaniyat, oilaviy, ijtimoiy, iqtisodiy qismlarga bo‘linadi.Ekologiya tabiatdan oqilona foydalanishning ilmiy asoslarini ta’minlaydi, “jamiyat-inson-muhit”ning o‘zaro munosabat xarakterini tadqiq etadi hamda salomatlikning atrof-muhit bilan bog‘liq tomonlari haqidagi bilimni shakllantiradi.

Foydalanilgan asosiy darsliklar va o’quv qo’llanmalar ro’yxati.

Asosiy adabiyotlar:

1.Мирзиёев Ш.М. Жисмоний ва маънавий етук ёшлар – эзгу мақсадларимизга етишда таянчимиз ва суянчимиздир мавзусида Камолот ёшлар ижтимоий ҳаракатининг IV қурултойидаги нутқи. Халқ сўзи. 2017 й.

2.Каримов И.А. Юксак маънавият - енгилмас куч. – Тошкент.: Маънавият, 2008. - 176 б.

3.Vaieology: lectures course / I.I.Burak [etc.]. - Vitebsk: VSMU, 2008. - 164 p.

4.Arziqulov R.U. Sog‘lomturmushtarziasoslari. T.; I-II jild. 2005.- 256, 245 bet.

5..Brexman I.I. Valeologiya – nauka o zdorovye. – M.: Fizkultura i sport, 1988. – S. 108.

6. Vayner E.N. Valeologiya. – Uchebnikdlyavuzov. M. Flinta: Nauka, 2002. - 416 s.

7.IskandarovT.I..Isaxanov V.I. Zdoroviyobrazjizni: vostochniyetraditsii i sovremennost. – T., 1989. - S.118.

Qo’shimcha adabiyotlar:

1. Дубровский В.И. «Спортивная медицина». Москва, «Владос», 2002 г.

2. Лаптев А.П. «Береги здоровье смолоду», Москва «Медицина», 1988 г.

3.Лаптев А.П. «Применение гигиенических и восстановительных средств для укрепления здоровья и повышения спортивной работоспособности. Москва, «Медицина», 2002 г.

4. Лаптев А.П., Горбунов «Коварные разрушители здоровья». Москва, «Спорт», 1990 г.

5. Nishonboyev K.,F.A. Xamroyeva, O.E.Eshonqulov. «Tibbbiyot genetikasi». Toshkent, Abu Ali Ibn Sino”nashriyoti, 2000 y.

6. Safarova D.D. «Sport morfologiyadan praktikum», Toshkent, 2004 y.

7.Тегако Л., Кметинский Э. «Антропология» Москва, «Новое знание».2004 г.

8. Щедрина А.Г. «Онтогенез и теория здоровья». Новосибирск, «Наука».1989 г.

Internet saytlar

www. search. ref. uz.

www. zionet. uz.

www. google. uz.

www. nun. uz.

.