Mustaqil so’z turkumi. Fe’l. Reja

Mustaqil so’z turkumi.

• Fe’l.

Reja:

• Fe’l so’z turkumi haqida umumiy ma’lumot.
• Fe’lning lug’aviy shakli
• Fe’lning sintaktik (munosabat) shakli
• Fe’l yasalish

Ma’noviy xususiyati.

• Harakat va holat bildiruvchi so’z fe’l deyiladi: Bola yugurdi (harakat). Sitora uxladi.

Fe’l nima qilmoq, nima bo’lmoq so’rog’ini oladi.

• Ravishdosh shakli qay tarzda (shoshilib) nima uchun (shoshganidan) nima maqsadda, qachon (o’qigach), qanday, qaysi (o’qigan bola) so’roqlarga javob bo’ladi.

Lug’aviy ma’no turi. Maktab darsligida fe’lning 4 ta ichki lug’aviy ma’no guruh ajratiladi.

• Nutqiy faoliyat: gapirmoq
• Aqliy faoliyat: o’ylamoq
• Jismoniy faoliyat: chizmoq
• Holat: kulmoq

Morfologik xususiyati.

• Fe’l o’ziga xos shakl yasovchiga
• ega:
• Lug’aviy shakl yasovchi: nisbat, bo’lishli-bo’lishsizlik, vazifa shakli, ko’makchi fe’l, harakatning kuchsiz darajasi,va davomiyligini bildiruvchi qo’shimcha;
• Sintaktik (munosabat)shakl yasovchi: tasdiq-inkor, zamon, shaxs-son, mayl.

Grammatik ma’no turi.

• Fe’l grammatik jihatdan o’timli va o’timsiz fe’lga bo’linadi.
• O’timli fe’l tushum kelishigidagi so’zga bo’g’lanadi: o’qidi, ko’rdi,yod oldi kabi. Bu so’z kimni, nimani so’rog’iga javob bo’ladi: nimani o’qidi, kimni ko’rdi, nimani yod qildi kabi.

O’timli fe’l tushum kelishigidagi so’zga bo’g’lanadi: o’qidi, ko’rdi,yod oldi kabi. Bu so’z kimni,nimani so’rog’iga javob bo’ladi: nimani o’qidi, kimni ko’rdi, nimani yod qildi kabi.

• O’timsiz fe’l tushum kelishigidagi so’zga bog’lanmaydi: bordi, uxladi, ranjidi, xandon urdi kabi. Bu so’z kimni, nimani so’rog’iga javob bo’lmaydi.

Otlashgan so’z otning so’z yasovchidan boshqa qo’shimchasini oladi.

• Sintaktik xususiyati. Fe’l gapda quydagi vazifada keladi:
• Kesim: U choyxona yonidan o’tdi
• Hol: Bola shoshilib gapirdi
• Aniqlovchi: O’qigan kishi o’zdi.
• Kirish: Aytishicha, kechga qaytarmish.

Yordamchi fe’l “So’z qo’shib fe’l yasash” mavzusida o’rganildi.

• Mustaqil fe’l tuslangan fe’l (sof fe’l) va tuslanmagan fe’lga ajratiladi.
• Kesim vazifasidagi fe’l-tuslangan, ya’ni sof fe’l. Fe’lning nokesimlik shakli (ravishdosh, sifatdosh, harakat nomi) tuslanmagan fe’l hisoblanadi.

Fe’lning lug’aviy shakli.

• Fe’lning lug’aviy shakli sirasiga nisbat, ravishdosh, sifatdosh, harakat nomi shakli, harakat tarzi (ko’makchi fe’l), harakatning kuchsiz darajasi va davomiyligini bildiruvchi qo’shimcha kiritilgan.

Nisbat. Nisbat-fe’lning lug’aviy shakl hosil qiluvchi. Nisbat shakli harakat va holat bajaruvchiga munosabatini ko’rsatadi.

• Nisabat turi quydagi:
• aniq;
• o’zlik;
• majhul;
• orttirma;
• birgalik;

Aniq nisbat.

• Aniq nisabat qo’shimchaga ega emas, ya’ni nol shaklli. Bajruvchisi aniq bo’lgan harakat yoki holatni bildirgan fe’l shakli aniq nisbat deyiladi: bildi, ko’rdi, so’radi, aytmadi, qaytmadi.

O’zlik nisbati.

• O’zlik nisabti bajaruvchisi ustida amalga oshadigan harkat yoki holatni ifodalaydigan fe’l shakli o’zlik nisabati deyiladi.

-(-i)n: tashlan, ko’rin, yuvin, taran, so’kin, suyan, yutin, kiyin, artin, kavshan, o’pkala

• -(-i)l tanil, ayril, qayril, bo’g’il, tug’il, qoril, yig’il,otil,qiynal, teshil, tikil.

Ayrim manbada o’zlikning –(i)sh shakli ham qayd etiladi: joylashdi, kirishdi, qorishdi.

• O’zlik daraja shakli quyidagi fe’lga qo’shilmaydi:
• 1) o’timsiz fe’l
• 2) ba’zi o’timli fe’l

• O’zlik nisbat shakli ba’zi fe’l o’zakdagi –la so’z yasovchisi bilan yaxlitlanib, bir butunlik hosil qiladi. Bunday fe’l aniq nisbat shaklida deyiladi.

Orttirma nisbat

• Bajaruvchining ta’siri bilan boshqa shaxs yoki narsa tomonidan bajarilgan harakat yoki holatni bildiruvchi fe’l shakli orttirma nisbat shakli deyiladi.

Majhul nisbat.

• Bajruvchisi noma’lum bo’lgan harakat yoki holatni ifodalovchi fe’l majhul nisbat deyiladi.

Birgalik nisbati.

• Birdan ortiq bajaruvchi tomonidan birgalikda bajrilgan harakat yoki holatni ifodalaydigan fe’l shakli birgalik nisbati deyiladi va –(i)sh shakli orqali yasaladi: borishdi.

Fe’lning vazifa shakli 4 ta:

• Kesim shakli (sof fe’l)
• Ega, to’ldiruvchi shakli (harakat nomi)
• Sifatlovchi-aniqlovchi shakli (sifatdosh)
• Holat shakli (ravishdosh)

Buni ikkiga bo’lish mumkin:

• Kesimlik shakli: zamon, shaxs-son, mayl, bo’lishli-bo’lishsizlik;
• Nokesimlik (kesimdan boshqa vazifaga xoslangan) shakli; ravishdosh, sifatdosh, harakat nomi