Mustaqil ishi. Reja: Reja

Qo’qon Davlat Pedagogika Instituti Pedagogika fakulteti 303-guruh talabalari Karimova Zamira va Nishonboyeva Dildoralarning “Umumiy psixologiya”fanidan

Mustaqil ishi.

Reja:

Reja:

1.O’spirinlik psixologik yosh sifatida rivojlanishning ijtimoiy shart-sharoitlari.

2.O’spirinlik davrida intellektual rivojlanish.

Ilk o’spirinlik davri “kamolot bo’sag’asi “ deb ta’riflanadi.Bu kamolot bosqichi fiziologik , psixologik va ijtimoiy chegaralarni o’z ihiga oladi . Psixologiya fani o’smirlik muammosini kompleks o’rganishni da’vat etadi .Bu juda qiyin masala , chunki psixofizyologik taraqqiyot sur ‘ati bilan uning bosqichlari ijtimoiy yetilish muddati bilan hamma vaqt ham tog’ri kelavermaydi .Akseleratsiya natijasida bugungi ilk o’spirinlarning taraqqiyoti avvalgi avlodlarga nisbatan o’rtacha ikki-uch yil avval yetilmoda .Fiziologik bu jarayonni 2-darajali jinsiy belgilarnin paydo bo’lishiga qarab , 3 ta bosqichga ajratadilar .

• Ilk o’spirinlik davri “kamolot bo’sag’asi “ deb ta’riflanadi.Bu kamolot bosqichi fiziologik , psixologik va ijtimoiy chegaralarni o’z ihiga oladi . Psixologiya fani o’smirlik muammosini kompleks o’rganishni da’vat etadi .Bu juda qiyin masala , chunki psixofizyologik taraqqiyot sur ‘ati bilan uning bosqichlari ijtimoiy yetilish muddati bilan hamma vaqt ham tog’ri kelavermaydi .Akseleratsiya natijasida bugungi ilk o’spirinlarning taraqqiyoti avvalgi avlodlarga nisbatan o’rtacha ikki-uch yil avval yetilmoda .Fiziologik bu jarayonni 2-darajali jinsiy belgilarnin paydo bo’lishiga qarab , 3 ta bosqichga ajratadilar .

1. Bosqich –Prepubertat

• 1. Bosqich –Prepubertat
• 2. Bosqich - Pubertat
• 3. Bosqich - Postpubertat .

Akseleratsiya munosabati bilan o’spirinlik yoshining chegarasi endi 15-16dan 23 yoshgacha bo’lmoqda .Bunda ilk o’spirinlik 15-18 yosh , o’spirinlik 18-23 yoshdagi yigit va qizlarni o’z ichiga oladi .Demak , o’spirinlik ham oldin boshlanadi . Lekin , bu taraqqiyot davrining konkret mazmuni birinchi navbatda ijtimoiy sharoitlar bilan belgilanadi . Yoshlarning jamiyatda tutgan o’rni , ularning mavqei , ular egallaydigan bilimlarning hajmi va bir qator boshqa omillar ijtimoiy sharoitlarga bog’liqdir . O’spirinlik – bu odamning fuqaro sifatida shakllanishi , uning ijtimoiy jihatdan yetilishi , o’z taqdirini o’zi hal qilishi , ijtimoiy hayotda faol ishtirok etish davri , fuqaro va vatanparvarning ma’naviy sifatlari tarkib topadigan davrdir .

• Akseleratsiya munosabati bilan o’spirinlik yoshining chegarasi endi 15-16dan 23 yoshgacha bo’lmoqda .Bunda ilk o’spirinlik 15-18 yosh , o’spirinlik 18-23 yoshdagi yigit va qizlarni o’z ichiga oladi .Demak , o’spirinlik ham oldin boshlanadi . Lekin , bu taraqqiyot davrining konkret mazmuni birinchi navbatda ijtimoiy sharoitlar bilan belgilanadi . Yoshlarning jamiyatda tutgan o’rni , ularning mavqei , ular egallaydigan bilimlarning hajmi va bir qator boshqa omillar ijtimoiy sharoitlarga bog’liqdir . O’spirinlik – bu odamning fuqaro sifatida shakllanishi , uning ijtimoiy jihatdan yetilishi , o’z taqdirini o’zi hal qilishi , ijtimoiy hayotda faol ishtirok etish davri , fuqaro va vatanparvarning ma’naviy sifatlari tarkib topadigan davrdir .

Rus psixologi L .I .Bojovich ilk o’spirinlik davrida shaxs motivatsion sohasining rivojlanishiga urg’u beradi : o’quvchilarning hayotda o’z o’rnini va ichki pozitsiyasini aniqlashi , dunyoqarashining shakllanishi va uning bilish faoliyatiga , o’z-o’zini anglashga va axloqiy ongga ta’siri nazarda tutiladi . Ilk o’spirinlar mustaqil hayot sohasida yaqin istiqbolga ega bo’lar ekanlar , o’zlarining hayot yo’llarini belgilab olishga , bundan buyongi mehnat faoliyatlarining aniq istiqbollarini aniqlab olishga , o’zlarining kelgusi ixtisoslarini tanlashga intiladilar . Shu munosabat bilan kasb-hunarga oid qiziqishlar tarkib topadi va yanada barqarroq bo’lib qoladi , yigit va qizlar o’z kelajaklari haqida jiddiy o’ylay oshlaydilar .

• Rus psixologi L .I .Bojovich ilk o’spirinlik davrida shaxs motivatsion sohasining rivojlanishiga urg’u beradi : o’quvchilarning hayotda o’z o’rnini va ichki pozitsiyasini aniqlashi , dunyoqarashining shakllanishi va uning bilish faoliyatiga , o’z-o’zini anglashga va axloqiy ongga ta’siri nazarda tutiladi . Ilk o’spirinlar mustaqil hayot sohasida yaqin istiqbolga ega bo’lar ekanlar , o’zlarining hayot yo’llarini belgilab olishga , bundan buyongi mehnat faoliyatlarining aniq istiqbollarini aniqlab olishga , o’zlarining kelgusi ixtisoslarini tanlashga intiladilar . Shu munosabat bilan kasb-hunarga oid qiziqishlar tarkib topadi va yanada barqarroq bo’lib qoladi , yigit va qizlar o’z kelajaklari haqida jiddiy o’ylay oshlaydilar .

Ilk o’spirinlarning bilish jarayonlari shunday darajaga yetadiki,kattalar bajaradigan barcha aqliy ishlarni bajarishga amaliy jihatdan tayyor bo’ladilar.Ularning bilish jarayonlari murakkab va egiluvchan bo’lib boradi.Ular bu yoshga kelib jiddiy ishlarga ko’p vaqtlarini ajrata boshlaydilar,dam olish va o’yin-kulguga juda kam vaqt ajratadilar.Ularning barcha bilish jarayonlari,jumladan,xayol,hotira,nutq,tafakkur rivojlanadi.Ilk o’spirinlik yoshidagi o’quvchilarning bilish jarayonlari,turli nuqtai nazarlarni tahlil etishga va bu masala bo’yicha har tomonlama fikr yuritishga yordam bera oladi.Bilishga qiziqishning rivojlanishi,o’qishga ongli munosabatda bo’lishning o’sishi bilan jarayonlarning ixtiyoriyligini,ularni boshqara olish mahoratini yanada rivojlantirishga undaydi.

Ilk o’spirinlarning bilish jarayonlari shunday darajaga yetadiki,kattalar bajaradigan barcha aqliy ishlarni bajarishga amaliy jihatdan tayyor bo’ladilar.Ularning bilish jarayonlari murakkab va egiluvchan bo’lib boradi.Ular bu yoshga kelib jiddiy ishlarga ko’p vaqtlarini ajrata boshlaydilar,dam olish va o’yin-kulguga juda kam vaqt ajratadilar.Ularning barcha bilish jarayonlari,jumladan,xayol,hotira,nutq,tafakkur rivojlanadi.Ilk o’spirinlik yoshidagi o’quvchilarning bilish jarayonlari,turli nuqtai nazarlarni tahlil etishga va bu masala bo’yicha har tomonlama fikr yuritishga yordam bera oladi.Bilishga qiziqishning rivojlanishi,o’qishga ongli munosabatda bo’lishning o’sishi bilan jarayonlarning ixtiyoriyligini,ularni boshqara olish mahoratini yanada rivojlantirishga undaydi.

Bu yosh davrining ohiriga borib,o’quvchilar o’zlarining bilish jarayonlarini to’la-to’kis egallab oladilar,ularni hayot va faoliyatning muayyan vazifalariga bo’sundiradilar.Ular ahloqiy va siyosiy va boshqa mavzular bo’yicha erkin fikrlaydilar.Ilk o’spirinlarga umumiydan xususiyga,xususiydan umumiyga xulosa chiqarish,ya’ni induksiya va deduksiya xosdir.

Bu yosh davrining ohiriga borib,o’quvchilar o’zlarining bilish jarayonlarini to’la-to’kis egallab oladilar,ularni hayot va faoliyatning muayyan vazifalariga bo’sundiradilar.Ular ahloqiy va siyosiy va boshqa mavzular bo’yicha erkin fikrlaydilar.Ilk o’spirinlarga umumiydan xususiyga,xususiydan umumiyga xulosa chiqarish,ya’ni induksiya va deduksiya xosdir.

Ilk o’spirinlar ko’pchilik ilmiy tushunchalarni o’zlashtiradilar,turli masalalarni yechish jarayonida ulardan foydalanishni o’rganadilar.Bu esa ularda nazariy yoki so’z-mantiq tafakkurning rivojlanganligini bildiradi.Kuzatish aniq maqsadga qaratilgan va yanada sistemali bo’lib boradi.Shaxsning kuzatuvchanlik xususiyati rivoj topadi.Shu bilan birga N.D.Levitov ko’rsatib o’tganidek ,o’spirinlar o’z kuzatishlarida parishonxotir bo’lmasliklarini,

kuzatishni o’z oldilariga qo’yilgan vazifalarga bo’ysundirishlarini,yetarli darajada to’plangan faktlar to’planmagunga xulosa chiqarishga shoshilmasliklarini nazorat qilib borish zarur.Ilk o’spirinlarning o’quv faoliyati ularning faolligi va mustaqilligiga ancha yuqori talablar qo’yadi.Akademik litsey va kasb-hunar kolleji dasturida belgilangan materiallarni o’zlashtirish uchun nazariy tafakkur rivojlangan bo’lishi hamda mustaqil ta’lim olish ko’nikmalarini egallash zarur.

kuzatishni o’z oldilariga qo’yilgan vazifalarga bo’ysundirishlarini,yetarli darajada to’plangan faktlar to’planmagunga xulosa chiqarishga shoshilmasliklarini nazorat qilib borish zarur.Ilk o’spirinlarning o’quv faoliyati ularning faolligi va mustaqilligiga ancha yuqori talablar qo’yadi.Akademik litsey va kasb-hunar kolleji dasturida belgilangan materiallarni o’zlashtirish uchun nazariy tafakkur rivojlangan bo’lishi hamda mustaqil ta’lim olish ko’nikmalarini egallash zarur.

Xotirani rivojlantirishda mavhum so’z-mantiq xotira,ma’nosiga tushunib esda olib qolishning roli sezilarli darajada ortadi.Garchi ixtiyoriy xotira ustunlik qilsa-da,ixtiyorsiz esda olib qolish ham ilk o’spirinlar tajribasidan chiqib ketmaydi.U faqat o’ziga xos xususiyatga ega bo’ladi.

So’zma-so’z yodlab olish alohida hollarda zarur ekanligini o’quvchilar yaxshi tushunadilar.Ilk o’spirinlar esda olib qolish usullaridan-rejalarni va tekstlarni sxemalarni ,konspektlarni tuzish ,fikrlarni ajratib ko’rsatish va ostiga chizish,ilgari ma’lum bo’lgan fikrlarga taqqoslash,solishtirish usullaridan o’smirlarga qaraganda beqiyos darajada keng suratda foydalanadilar.Ular esda olib qolishga alohida-alohida yondashadilar.

So’zma-so’z yodlab olish alohida hollarda zarur ekanligini o’quvchilar yaxshi tushunadilar.Ilk o’spirinlar esda olib qolish usullaridan-rejalarni va tekstlarni sxemalarni ,konspektlarni tuzish ,fikrlarni ajratib ko’rsatish va ostiga chizish,ilgari ma’lum bo’lgan fikrlarga taqqoslash,solishtirish usullaridan o’smirlarga qaraganda beqiyos darajada keng suratda foydalanadilar.Ular esda olib qolishga alohida-alohida yondashadilar.

Qiziqishlarning differensiyalashganligi diqqatning tanlovchanligini,ixtiyoriy diqqatdan keyingi diqqatning roli ancha ortishini belgilab beradi.Ilk o’pirinlarda ixtiyoriy diqqatdan keyingi diqqat bilan bir qatorda ixtiyorsiz diqqatning ham ahamiyati ortadiki,ular o’quv materiali bilan bevosita qiziqmasdan,o’rganilayotgan hodisalarning hayotiy ahamiyatini tushunib,unga diqqatlarini qaratadilar.

Bu davrda bilish jarayonlarining rivoji faol ravishda davom etadi.Bu rivojlanish o’spirinning o’ziga va uning atrofidagi kuzatuvchilarga kam seziladi.Bu davrga kelib,o’spirinlar to’la ravishda mantiqiy tafakkurga ega bo’ladilar,nazariy fikr yuritib,o’zlarini-o’zlari tahlil eta oladilar.Ular endi bemalol axloqiy,siyosiy va boshqa mavzularda bahslasha olib,o’z munosabatlarini bildira oladilar.

Bu davrda bilish jarayonlarining rivoji faol ravishda davom etadi.Bu rivojlanish o’spirinning o’ziga va uning atrofidagi kuzatuvchilarga kam seziladi.Bu davrga kelib,o’spirinlar to’la ravishda mantiqiy tafakkurga ega bo’ladilar,nazariy fikr yuritib,o’zlarini-o’zlari tahlil eta oladilar.Ular endi bemalol axloqiy,siyosiy va boshqa mavzularda bahslasha olib,o’z munosabatlarini bildira oladilar.

O’spirinlik yoshi o’qish,mehnat,muloqot singari yetakchi faoliyatlar asosida umumiy va maxsus layoqatlarning rivojlanayotganligi bilan xarakterlanadi.Lekin,bu rivojlanish o’spirinning o’ziga va uning atrofidagi kuzatuvchilarga kam seziladi.

Amerikalik olim G.Djons 12 yoshli o’smirlar va 17 yoshli ilk o’spirinlarning emotsional reaksiyalarini solishtirdi.U so’zli qo’zg’atuvchilarni quyidagilarga ajratgan.

yoqimli

yoqimsiz

befarq

Tajriba natijalaridan ma’lum bo’lishicha ,umumiy emotsional reaksiya o’smirlarga nisbatan ilk o’spirinlarda yuqori bo’lgan.Lekin ular orasidagi asosiy farq tanlash darajasida:ilk o’spirinlar o’smirlarga nisbatan befarq va yoqimsiz so’zlarga javob qaytarganlar.

Tajriba natijalaridan ma’lum bo’lishicha ,umumiy emotsional reaksiya o’smirlarga nisbatan ilk o’spirinlarda yuqori bo’lgan.Lekin ular orasidagi asosiy farq tanlash darajasida:ilk o’spirinlar o’smirlarga nisbatan befarq va yoqimsiz so’zlarga javob qaytarganlar.

Ko’pchilikda o’smirlikdan ilk o’spirinlikka o’tishda muloqotchanlik va umumiy emotsional kayfiyat yaxshilanadi.

A.V.Kuchmenko tadqiqotlarida 16-18 yoshli ilk o’spirinlar o’smirlarga qaraganda,o’zlarining nerv sistemasi tipiga bog’liq bo’lmagan holda bosiqlik va barqarorlik kuzatilgan.