Mustaqil ishi Bajardi: Guruh: -kurs guruh Tekshirdi: Shaymanov j korporatsiyalarning shakllanitirish tamoyillari Reja Kirish

Taklif qismi
Transmilliy korporatsiyalar faoliyatining iqtisodiyot uchun afzalliklari
Jahon iqtisodiyotida globallashuv jarayonlarining kuchayib borishida transmilliy korporatsiyalar muhim o’rin tutadi, ya’ni aynan transmilliy korporatsiyalar globallashuv jarayonlarini harakatga keltiruvchi kuch sifatida qaraladi. Chunki, transmilliy korporatsiyalar filiallarining dunyo mamlakatlari bo’ylab tarqalishi, mazkur mamlakatlar iqtisodiyotida ishlab chiqarishni rivojlanishiga hamda eksport hajmining oshishiga olib keladi. Eksport-import operatsiyalarining rivojlanishi esa, o’z navbatida mamlakatlar iqtisodiyotining ochiqligini ta’minlaydi.
Transmilliy korporatsiyalarda kapitalining harakati, odatda, korporatsiya joylashgan davlatda bo’layotgan jarayonlardan mustaqil ravishda sodir bo’ladi.
Jahon iqtisodiyotida transmilliy korporatsiyalar yirik investitsiya va yuqori malakali mutaxasislarni talab qiluvchi yuqori texnologiyali, ilmtalab sohalarga kirib boradi. Ushbu sohalarni transmilliy korporatsiyalar tomonidan monopoliya qilish tendentsiyasi ro’y bermoqda.
Transmilliy korporatsiyalar o’rtasidagi birlashish va qo’shib olishlar kompaniyalarning mehnat, ilmiy-texnik va moliyaviy resurslarini birlashtirish hisobiga raqobat afzalliklariga erishishga yo’naltirilgan. Shuningdek, ishlab chiqarishni kengaytirish hisobiga iqtisodiy samaraga erishish, yangi bozorlarga kirish, ishlab chiqarishni diversifikatsiyalash, yangi aktivlardan foydalanish va boshqalarga ega bo’lish imkoniyati yuzaga keladi. Shuningdek, transmilliy korporatsiyalar o’rtasidagi birlashish va qo’shib olishlar jarayoni jahon iqtisodiyoti hamda milliy iqtisodiyotlar rivojlanishiga ta’sir etuvchi muhim omil bo’lib hisoblanadi. Bu holat o’z navbatida transmilliy korporatsiyalarning barqaror faoliyat ko’rsatishiga ham ta’sir ko’rsatadi.
Transmilliy korporatsiyalar Xorijiy mamlakatlarda moliya tizimi rivojlanishida muhim o’rin egallaydi. Chunki, aynan transmilliy korporatsiyalarning faoliyati orqali butun dunyo bo’ylab investitsiyalar oqimi harakat qiladi. Transmilliy korporatsiyalar tomonidan mamlakat iqtisodiyotiga kiritilgan investitsiyalar milliy iqtisodiyotning barqaror rivojlanishiga ijobiy ta’sir ko’rsatadi. Xususan, mamlakatimiz iqtisodiyotiga ham keyingi yillarda dunyodagi etakchi transmilliy korporatsiyalar tomonidan investitsiyalar jalb etilmoqda. Bunday transmilliy korporatsiyalar jumlasiga, Coca Cola, Jeneral Motors, Mitsui, Hyundai, Nestle, Samsung va boshqalarni kiritishimiz mumkin.
Transmilliy korporatsiyalar tomonidan mamlakatlar milliy iqtisodiyotiga kiritilayotgan investitsiyalar natijasida mazkur mamlakatning jahon xo’jaligi bilan aloqalari rivojlanib boradi. Bu holat esa, Xorijiy mamlakatlarda moliya tizimi rivojlanishiga ijobiy ta’sir ko’rsatadi. Chunki, transmilliy korporatsiyalar bir vaqtning o’zida, xalqaro investitsiya munosabatlari, eksport-import operatsiyalari, xalqaro valyuta munosabatlari, xalqaro lizing munosabatlari hamda xalqaro moliya bozorlaridagi operatsiyalar rivojlanishiga o’zining ta’sirini o’tkazadi. Mazkur munosabatlarning barchasini Xorijiy mamlakatlarda moliya tizimi o’zida mujassam etadi.
Korporatsiyalarning milliy va jahon iqtisodiyoti uchun muhimligi ular shakllanishi va faoliyat yuritishi jarayonlarining tegishli ilmiy tahlilini talab etadi. Kapital va ishlab chiqarishning keng ko’lamda bir joyga to’planishi asosida yuzaga keluvchi birlashgan korporativ tuzilmalar bugungi kunda milliy va jahon iqtisodiyotining muhim sub’ektlari bo’lib hisoblanadi. Biroq ularning milliy va jahon iqtisodiyotiga ko’rsatadigan ta’siri ijobiy hamda salbiy bo’lishi mumkin. TMKlar quyidagi afzalliklarga ega:

• 
  o’z tuzilmasida ta’minot, ishlab chiqarish, ilmiy-tadqiqot, taqsimlash va sotish korxonalarini birlashtirgan barcha yirik kompaniyalar uchun muhim hisoblangan raqobatbardoshlikni kuchaytirish va samaradorlikni oshirish imkoniyati;
  
• 
  aktivlarni samarali boshqarish imkoniyati;
  
• 
  xorijiy mamlakatlarning resurslaridan foydalanish (qabul qiluvchi mamlakatlarning moliyaviy resurslari, ishlab chiqarish imkoniyatlari, ilmiy-tadqiqot salohiyati, xom ashyo resurslari hamda yuqori malakali ishchi kuchlaridan foydalanish) yo’li bilan raqobatbardoshlik kuchaytirish va samaradorlikni oshirishning qo’shimcha imkoniyatlari;
  
• 
  qabul qiluvchi mamlakatlardagi raqobatchilarning salohiyati, bozorlarning istiqboli haqidagi ma’lumotlarni olish imkoniyati hamda xorijiy bo’linmalar mahsulotlarining iste’molchilarga yaqinligi. Shuningdek, TMKlar bo’linmalari asosiy kompaniya va bo’linmalarning boshqaruv va ilmiy-texnik salohiyatining yuqoriligi natijasida qabul qiluvchi mamlakatlardagi korxonlarga qaraganda muhim afzalliklarga ega bo’ladi.
  
• 
  mamlakatlar bozorlariga kirishdagi turli xildagi protektsionistik to’siqlarni tovarlar eksportini kapital eksportiga (jumladan, xorijiy filiallarni tashkil etish) almashtirish yo’li bilan olini olish imkoniyati;
  
• 
  xorijiy bo’linmalarning ishlab chiqarish faoliyatiga asosiy kompaniya tomonidan yaratilgan yuqori texnologiyalar va yangi turdagi mahsulotlar ishlab chiqarishning doimiy ravishda joriy etilishi;
  
• 
  dunyoning turli mamlakatlariga o’zining ishlab chiqarishlarini joylashtirish orqali ishlab chiqarish faoliyatida yuzaga keladigan risklarni kamaytirish imkoniyati.
  

Korporatsiyalarning yirik kapitalning afzalliklari bilan bog’liq bo’lgan ijobiy tomonlari iqtisodiy adabiyotlarda etarli darajada o’rganilgan.
TMKlarning milliy iqtisodiyot uchun quyidagi ijobiy tomonlarini alohida ajratib ko’rsatish mumkin:

• 
  aholi va sanoat uchun keng ko’lamda mahsulotlar ishlab chiqarish va xizmatlar ko’rsatish imkoniyati;
  
• 
  milliy iqtisodiyotga yangi fan-texnika yutuqlarining kirib kelishi;
  
• 
  iqtisodiyotning turli tarmoqlarida barqaror rivojlanishni ta’minlash;
  
• 
  mamlakat mintaqalarida iqtisodiy rivojlanishni ta’minlash;
  
• 
  yangi ish o’rinlarini yaratish;
  
• 
  kadrlar malakasining oshishi;
  
• 
  resurslardan samarali foydalanish tizimining vujudga kelishi;
  
• 
  milliy ishlab chiqaruvchilarning xalqaro mehnat taqsimotiga qo’shilishini ta’minlash;
  
• 
  investitsion faollikni oshirish;
  
• 
  yirik loyihalarni moliyalashtirish imkoniyati va boshqalar.
  

TMKlarning mamlakatlar iqtisodiyotiga ko’rsatadigan salbiy ta’siri ular afzalliklarining davom etishi bo’lib, asosan, ularning juda yirik o’lchamdagi moliyaviy resurslarni to’plashi ularga butun tarmoqlarni va alohida mintaqalarni nazorat qilish imkonini berishi, shuningdek, iqtisodiy rivojlanish sur’atlariga ta’sir qilishi bilan bog’liq. Shuningdek, TMKlarning milliy iqtisodiyot holatiga salbiy ta’sirlari quyidagilarda namoyon bo’ladi:

• 
  milliy ishlab chiqaruvchilar imkoniyatlarini cheklab qo’yilishi;
  
• 
  investitsion va ishlab chiqarish jarayonlari rivojlanishida risklarning oshishi;
  
• 
  monopollashuv holatining yuzaga kelishi;
  
• 
  TMK tomonidan ichki narxlarning qo’llanilishi tufayli byudjet daromadlarini qisqarishi;
  
• 
  milliy iqtisodiyotning birmuncha istiqbolli va rivojlangan tarmoqlarini TMKlar tomonidan egallanishi tufayli milliy korxonalar faoliyatining sustlashuvi.xorijiy aktivlarga ega boʻlgan, operatsiyalarining kamida 1/4 qismini mamlakat tashqarisida, oʻzi roʻyxatga olingan chet mamlakatda amalga oshiradigan yirik korporatsiya. Tashkiliy jihatdan bosh kompaniya asosiy kapitalining shoʻʼba korxonalar kapitalida qatnashuvi tamoyiliga asoslanadi. TMK ishlab chiqarish.ni uzluksiz oʻstirish hamda integratsiyalashuv siyosati, firma, kompaniyalarning bir maqsadni koʻzlab qoʻshilishi (qoʻshilish, sotib olish, moliyaishlab chiqarish. guruhlarni tashkil qilish) hisobiga paydo boʻladi. Ixtisoslashuviga koʻra, sanoat, xizmat koʻrsatish, savdo-sotiq, bank, sugʻurta va boshqa tarmoqdarda faoliyat olib boradi.
  
• 
  
• 
  1118-yilda Orden Tamplier tomonidan asos solingan va birinchilardan boʻlib 1135-yilda transmilliy moliya muassasasi sifatida bank sohasidagi ishlar bilan shugʻullana boshlagan. Birinchi transmilliy kompaniyaga 1600-ylda Gollandiyaning Ost-Indiya kompaniyasi asosida Britaniyaning Ost-Indiya kompaniyasiga asos solingan. Ikkinchi jahon urushi (1939— 45) dan keyin ularning roli yana oshdi. 21-asr boshida jahon ishlab chiqarishining katta qismi TMK qoʻlida toʻplangan. Amerikaning Gʻarbiy Yevropa va Kanadada, bir qancha rivojlanayotgan mamlakatlarda oʻz korxonalari tarmoqlariga ega boʻlgan TMKlari faoliyat koʻrsatadi. Mas., „Ford“ avtomobil konsernining 30 ta mamlakatda filiallari bor. Yirik ingliz kompaniyalari („British petroleum“, „IKI“ va boshqalar), Germaniya („Xerst“, „Simens“ va boshqalar), Gollandiyaning „Filips“ konsernlari TMKlardir. TMK faoliyati ham milliy (ichki), ham tashqi bozorga yoʻnaltiriladi. Odatda, TMK kuchli ilmiy-texnikaviy salohiyatga ega boʻladi. Masalan, „Ford motor“ning AQSH Detroyt shahrida 100 mingdan koʻproq muhandistexnik xodimlar, olimlar, texnologlar, dizaynerlar ishlaydigan ilmiy-texnika markazi bor. TMK oʻz tarkibini va faoliyat yoʻnalishlarini muntazam yangilab turadi. Ularning asosiy maqsadi bozorlarning bir segmentini emas, balki jahon bozorlarida mustahkam ustuvorlikni egallashdan iborat.
  
• 
  
• 
  20-asrning 90-yillaridan boshlab Oʻzbekiston sanoatining koʻp tarmoklarida jahondagi koʻpgina TMKlar ishtirokida sanoat korxonalari tashkil topdi. „OʻzDEU avto“ (qarang Asaka avtomobil zavodi), ZarafshonNyumont, „Kabul tekstaplz“, „Coca-Cola“, „Nestle“, „Keys Corporation“ va boshqa shular jumlasidandir.Transmilliy korporatsiyalar chet elda chiqish har xil turlari Ilmiy-tadqiqot va tajriba-konstruktorlik ishlari: moslashuvchan, asosiy yordamchi jarayonlardan boshlab va import qilinadigan texnologiyalarni o'zgartirish va takomillashtirish bilan yakunlanadi; mahalliy, mintaqaviy va global bozorlar uchun yangi mahsulotlar yoki jarayonlarni ishlab chiqish bilan bog'liq innovatsion; texnologik monitoring filialda maxsus tashkil etilgan bo‘linma (bo‘lim) tomonidan amalga oshiriladi, u texnologiyalarning tashqi bozorlarda rivojlanishini monitoring qiladi hamda yetakchi innovatsion korxonalar va mijozlardan o‘rganadi. Ilmiy-tadqiqot ishlarining u yoki bu turini tanlash va ularning sohaga ixtisoslashuvi qabul qiluvchi mamlakatning mintaqasi va rivojlanish darajasiga bog'liq. Masalan, Janubi-Sharqiy Osiyoda kompyuterlar va elektronika bilan bog'liq innovatsion ilmiy-tadqiqot ishlari ustunlik qiladi, Hindistonda xizmat ko'rsatish sohasi (ayniqsa,) ustunlik qiladi. dasturiy ta'minot), Braziliya va Meksikada kimyoviy moddalar va transport uskunalari ishlab chiqarish bilan.
  
• 
  
• 
  Источник: https://delovyelyudi.ru/uz/costumes/indeks-transnacionalizacii-strany-zavisit-ot-doli-transnacionalnye/Globallashuv zamonaviy dunyo tizimining eng muhim xususiyatiga aylandi, unda iqtisodiy rivojlanish milliy doirada va tashqi iqtisodiy aloqalar bir-biri bilan uzviy bog'liqdir. “Jahon bozorlaridan aks ettirilgan mamlakat zamonaviy dunyo doim yutqazadi”, deydi iqtisodchilar Sigal E., Popov A., Ryabov S., Chexovskiy N. “Marks qaytadi”// RBC, - No 5, - 2008, - P.226. - 42 bet. Globallashuvning xarakterli xususiyati xalqaro oqimlardir. Asosan, bular transmilliy korporatsiyalar (TMK) oʻrtasida aylanayotgan kapital va axborot oqimlaridir. Transmilliy iqtisodiyot 20-asrning 2-yarmida shakllandi va shakllandi va hozirda uning jahon iqtisodiyoti, siyosiy va ijtimoiy holati uchun ahamiyati tobora ortib bormoqda. TMK harakatlarining oqibatlarini barcha mamlakatlar, jumladan, jahon tizimi bilan integratsiyalashuv yo‘lidan borayotgan Rossiya ham tobora ko‘proq sezmoqda. Jahon iqtisodiyoti bugungi kunda birinchi navbatda transmilliy iqtisodiyot bilan ifodalanadi. Trans shakllanishi muammolari milliy korporatsiyalar va milliy va ta'siri jahon iqtisodiyoti jahon iqtisodiy aloqalarining faollashuvi sharoitida eng muhimlaridan hisoblanadi. TMKlarning xalqaro iqtisodiy munosabatlarning sub'ektlari sifatidagi etakchi roli G'arb va Rossiya fanlari tomonidan e'tirof etilgan. Xalqaro korporatsiyalar, bir tomondan, jadal rivojlanayotgan xalqaro iqtisodiy munosabatlar mahsuli bo‘lsa, ikkinchi tomondan, ularning o‘zlari ularga ta’sir etishning kuchli mexanizmini ifodalaydi. Xalqaro (transmilliy) korporatsiyalar xalqaro iqtisodiy munosabatlarga faol ta'sir ko'rsatib, yangi munosabatlarni shakllantiradilar, mavjud shakllarini o'zgartiradilar.
  

Shuningdek, qabul qiluvchi, kapitalni xorijga chiqaruvchi mamlakatlar hamda butun jahon iqtisodiyoti uchun TMKlar faoliyatining ayrim oqibatlarini quyidagi jadval ma’lumotlarida ko’rishimiz mumkin.
Korporatsiyalar uchun faoliyatning transmilliylashuvi iqtisodiy risklarni pasaytiradi, lekin qabul qiluvchi mamlakatlar uchun bu holat aksincha bo’ladi. Chunki, transmilliy korporatsiyalar iqtisodiy qiyinchiliklarni boshdan kechirayotgan mamlakatlarni tark etgan holda o’z kapitalini mamlakat o’rtasida ko’chirishi mumkin. Tabiiy ravishda, bunday sharoitlarda transmilliy korporatsiya kapitali chiqib ketgan mamlakatdagi holat yanada yomonlashishi, ishsizlik darajasining oshishi va iqtisodiyot uchun boshqa salbiy holatlarni yuzaga keltirishi mumkin.
Xulosa
Raqobat kurashida o’z o’rnini saqlashi uchun har bir TMK doimiy ravishda nazoratidagi kapital hajmini va faoliyat ko’lamini oshirgan holda rivojlanib boradi hamda muayyan bosqichda uning faoliyati mamlakat iqtisodiyotiga salbiy ta’sir ko’rsata boshlaydi, chunki, davlat manfaatlari bilan alohida tuzilmalarning manfaatlari doimo bir-biriga mos kelavermaydi. Yuzaga keluvchi muammolarni oldini olish uchun qanday sharoitlarda TMKlarning mamlakat iqtisodiyotiga salbiy ta’sir ko’rsatishi mumkinligini aniqlash hamda ularning faoliyatini tartibga solish mexanizmlarini ishlab chiqish lozim.

Foydalanilgan adabiyotlar

O’zbekiston Respublikasi konstitutsiyasi 1992 yil 8 dekabr

O‘zbekistonni rivojlantirish bo‘yicha harakatlar strategiyasi O‘zbekiston Prezidenti 7-fevral kungi farmoni.
Sh.M.Mirziyoevning Oliy Majlisga Murojaatnomasi. - Toshkent: O‘zbekiston, NMIU, 2018.
Sh.M.Mirziyoevning. Konstitutsiya — erkin va farovon hayotimiz, mamlakatimizni yanada taraqqiy ettirishning mustahkam poydevoridir. –Toshkent: O‘zbekiston NMIU, 2018.
SH.M. Mirziyoev. - Toshkent: O‘zbekiston, NMIU, 2017
SH.M. Mirziyoev. - Toshkent: O‘zbekiston, NMIU, 2016.
Sh.M.Mirziyoevning Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta'minlash - yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. 2020 yil
Sh.M.Mirziyoevning. Oliy Majlisga Murojaatnomasi. - Toshkent: O‘zbekiston, NMIU, 2018
Xodiyev B.Yu., Shodmonov Sh. Iqtisodiyot nazariyasi. T.:2018
Shodmonov. Sh., Mamaraximov Iqtisodiyot nazariyasi. T.:2016
Abulkasimov X. Makroiqtisodiy tartibga solish va O’zbekistonning barqaror rivojlanishi. Monografiya. – T. “Akademiya”, 2011, 92 b.
12.O’zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot Vazirligining rasmiy ma’lumotlari O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning nutqidan. Toshkent . 17.02.2017