Mustaqil ish. Mavzu: Unli va undosh tovushlarni o‘rganishda orfografik mashqlarnitashkil etish

Topishmoqlarni o'qing, javobini toping. Ajratilgan so'zlarni o’zi bog'langan so’zlar bilan ko’chiring.
1. Yorug’ kunni boshlaydi,
Undan borliq yashnaydi.
2. Shakar kabi oppoq o’zi,
Eritadi hatto muzni
3. Ona-bola yemas, ichmas,
Dasturxondan nari jilmas.
4. Tog’da, bog `da yashaydi,
Qishda, yozda yashnaydi.
5. Ko’zga ko'rinmas,
Qo`lga tutilmas,
Burunga kirmay qolmas.
So‘zlarni bir-biriga bog‘lagan qo'shimchalarni tegishlicha belgilang.
Tahlili: kun o`zak, -ni sintaktik shakl yasovchi qo`shimcha, muz o`zak, -ni sintaktik shakl yasovchi qo`shimcha, dasturxon o`zak, -dan sintaktik shakl yasovchi qo`shimcha, tog‘ o`zak, -da sintaktik shakl yasovchi qo`shimcha, bog`- o`zak, -da sintaktik shakl yasovchi qo`shimcha, ko‘z o`zak, -ga sintaktik shakl yasovchi qo`shimcha, qo`l-o`zak, -ga sintaktik shakl yasovchi qo`shimcha, burun-o`zak -ga sintaktik shakl yasovchi qo`shimcha.
Shu singari orfografik mashqlar ustida ishlash o`quvchilarda so`z va gap doirasida o`rganadigan imloviy bilimlarni hamda nutq o`stirish ko`nikmalarini shakllantiradi.
Imlo qoidalari ustida ishlash – murakkab jarayon, qoidaning mohiyatini ochish, o‘quvchilarning qoida ifodasini o‘rganib olishlari, qoidani yozuv tajribasiga tatbiq etish uning asosiy komponentlari hisoblanadi.
Qoida mohiyatini ochish, so‘zning qaysi qismini, qaysi so‘z turkumi yoki grammatik shaklni yozishni boshqarishini, bunda qaysi belgilar yetakchi ekanini tushuntirish demakdir. O‘quvchilarni qoida bilan tanishtirish uchun material tanlashda o‘qituvchi bu yetakchi belgilarni albatta hisobga oladi.
Qoida ifodasi ustida darslik bo‘yicha ishlanadi. Bunda o‘quvchilarning qoida tarkibini anglab yetishlari ahamiyatlidir. Shuning uchun darslikdagi qoida qismlarga bo‘linadi (Aslida o‘quvchilar bu vazifani mashq jarayonidayoq bajaribqo‘yadilar). O‘quvchilar o‘rganilgan qoidaga misol aytish va xilma-xil mashqlarni bajarish yo‘li bilan uni yangi til materialiga, ya‘ni yozuv tajribasiga tatbiq etadilar.
Qoida ustida ishlash metodikasi shu qoidaning xarakteriga qarab tanlanadi. Masalan, bo‘lishsizlik qo‘shimchasi (-ma) ning yozilishini deduktiv yo‘l bilan o‘rgatish mumkin. Jo‘nalish kelishigi qo‘shimchasi (-ga) ning oxiri -k bilan tugagan otlarga -ka, -q bilan tugagan otlarga -qa shaklida qo‘shilishi haqidagi qoidani induktiv yo‘l bilan tushuntirish maqsadga muvofiq.
Yangi qoidani o‘zlashtirishda o‘rganilgan bilimlarga suyaniladi. Buning uchun yangi qoida ilgari o‘rganilgan qoidalar bilan bog‘lanadi. Bunda qarshi qo‘yish yoki taqqoslash usulidan foydalaniladi va o‘xshash tomonlari aniqlanadi. Masalan, tushum kelishigi qo‘shimchasining yozilishini o‘zlashtirishda u ilgari o‘rganilgan qaratqich kelishigi qo‘shimchasining yozilishi bilan taqqoslanadi va tushum kelishigi qo‘shimchasi otning fe‘l tomonidan boshqarilishini bildirishi aniqlanadi.
Mashq. Kelishik qo'shimchalarini belgilang. Singlim menga Orif bobo.. (q. k.) bog’idagi o'rikning turshagi.. (ch. k.) yuboribdi. Bir hovuch turshak.. (t. k.) qo’lim.. (j. k.) oldim-u, Orif bobo.. (t. k.) esladim. Orif bobo erta bahor.. (ch. k.) qishli-qirovli kungacha bog'.. (o’.-p. k.) g`imirlab yurardi. Orif bobo allaqachon olamdan o’tgan. Undan „Orif bobo.. (q. k.) bog’i― qoldi. Inson.. (q. k.) qo’li o’z egasi.. (j.k.) haykal yasab ketar ekan.