Mustaqil ish Mavzu: To‘lov balansini makroiqtisodiy tartibga solish usullari va muammolari. Bajardi: Tillayev Shoxrux Tekshirdi: Xasanova Nigora Asqarovna Toshkent-2022 Reja

To'lov balansi bir mamlakat - bu ma'lum bir davrda mamlakatga tushadigan barcha pullar va boshqa dunyoga pullarning chiqishi o'rtasidagi farq. Ushbu moliyaviy operatsiyalar jismoniy shaxslar, firmalar va davlat organlari tomonidan tovar va xizmatlar savdosidan kelib chiqadigan tushumlar va to'lovlarni taqqoslash uchun amalga oshiriladi.
To'lov balansi uchta tarkibiy qismdan iborat: joriy hisob, kapital hisobi va moliyaviy hisob. Joriy hisobvaraqda mamlakatning sof daromadi aks ettirilgan bo'lsa, kapital hisobvarag'ida milliy aktivlarga egalik huquqining aniq o'zgarishi aks etadi.

To'lov balansi quyidagi sabablarga ko'ra xalqaro moliyaviy menejmentda muhim ahamiyatga ega:

Birinchidan, to'lov balansi mamlakat valyutasiga talab va taklif. Masalan, agar chiqib ketish oqimdan oshib ketsa, u holda ichki bozorda valyutaga bo'lgan talab valyuta bozoridagi taklifdan yuqori bo'lishi mumkin, ceteris paribus. Shunday qilib, valyutaning boshqa valyutalarga nisbatan qadrsizlanishi bosimi ostida bo'lishi mumkin. Boshqa tomondan, agar tushumlar oqimdan oshib ketsa, unda uning valyutasi o'sishi mumkin.
Ikkinchidan, mamlakatning to'lov balansi to'g'risidagi ma'lumotlar mamlakatning butun dunyo uchun biznes sherigi sifatida salohiyatini ko'rsatishi mumkin. To'lov balansida katta qiyinchiliklarga duch kelgan mamlakat tashqi dunyodan importni kengaytira olmaydi. Buning o'rniga, mamlakat to'lov balansi holatini yaxshilash uchun importni cheklash va kapitalning chiqib ketishini to'xtatish choralarini ko'rishi mumkin. Boshqa tomondan, to'lov balansida sezilarli darajada profitsitga ega bo'lgan mamlakat chet el korxonalari uchun marketing imkoniyatlarini taklif qilgan holda, importni kengaytirishi va valyuta cheklovlarini qo'yishi ehtimoldan yiroq emas.
Uchinchidan, to'lov balansi ma'lumotlari mamlakatning xalqaro iqtisodiy raqobatdagi faoliyatini baholash uchun ishlatilishi mumkin. Yildan-yilga savdo taqchilligini boshdan kechirayotgan mamlakat, mamlakat ichki sanoatining xalqaro raqobatbardoshligi etishmasligidan dalolat berishi mumkin.
To'lov balansida mamlakat uchun to'lovlar hisobga olinadi eksport va import ning tovarlar, xizmatlar, moliyaviy kapitalva moliyaviy o'tkazmalar.U yagona valyutada, odatda tegishli mamlakat uchun ichki valyutada tayyorlanadi. To'lov balansi hisobvaraqlari ma'lum bir davrda boshqa barcha mamlakatlar bilan mamlakatning barcha iqtisodiy operatsiyalarini (ko'rinadigan va ko'rinmaydigan) muntazam ravishda qayd etib boradi. BoP hisobvaraqlarida chet eldan tushgan barcha tushumlar kredit sifatida qayd etiladi va chet elga barcha to'lovlar debet hisoblanadi. Hisob-kitoblar ikki tomonlama buxgalteriya hisobi bilan olib borilganligi sababli, ular to'lov balansi hisob-kitoblari har doim muvozanatli bo'lishini ko'rsatadi. Mamlakat uchun mablag 'manbalari, masalan, eksport yoki tushum kreditlar va investitsiyalar, ijobiy yoki ortiqcha narsalar sifatida qayd etiladi. Import yoki xorijiy davlatlarga sarmoya kiritish kabi mablag'lardan foydalanish salbiy yoki kamomad sifatida qayd etiladi.
BoP hisoblarining barcha tarkibiy qismlari kiritilganda, ular ortiqcha va kamomadsiz nolga tenglashishi kerak. Masalan, agar biror mamlakat eksport qilgandan ko'ra ko'proq import qilsa, uning savdo balansi defitsitda bo'ladi, ammo kamomad boshqa yo'llar bilan, masalan, chet el investitsiyalaridan olingan mablag'lar, valyuta zaxiralari hisobiga yoki boshqa mamlakatlardan kredit olish.
To'lovlarning barcha turlari kiritilganida umumiy BoP hisobvaraqlari doimo muvozanat saqlanib tursa-da, BoPning alohida elementlari, masalan, joriy hisob, kapital hisobi Markaziy bankning zaxira hisobvarag'i yoki ikkalasining summasi bundan mustasno. Ikkinchi sumdagi muvozanatning buzilishi ortiqcha mamlakatlarda boylik to'planishiga olib kelishi mumkin, defitsit davlatlar esa tobora ko'proq qarzga botmoqda. "To'lov balansi" atamasi ko'pincha ushbu summani anglatadi: mamlakatning to'lov balansi ma'lum miqdordagi ortiqcha (teng ravishda, to'lov balansi ijobiy) deb aytiladi, agar mablag 'manbalari (sotilgan eksport tovarlari va obligatsiyalar kabi) sotilgan) mablag'larning sarflanishidan (masalan, import qilinadigan tovarlarni to'lash va sotib olingan chet el obligatsiyalarini to'lash kabi) ushbu miqdordan oshib ketadi. Agar birinchisi ikkinchisidan kam bo'lsa, to'lov balansining defitsiti (to'lov balansi salbiy deb aytiladi) mavjud. BoP profitsiti (yoki defitsiti) ning to'planishi (yoki parchalanishi) bilan birga keladi valyuta zaxiralari tomonidan markaziy bank.

Toʼlov balansi nazariyalarining asosiy maqsadi xalqaro hisobkitoblarni tartibga solish usullarini ishlab chiqish hisoblanadi.

Maʼlumki, oltin standarti davridan soʼng aksariyat iqtisodchi-olimlar qariyb 200 yil mobaynida “oʼzgaruvchan valyuta kurslari mexanizmi toʼlov balansi muvozanatini avtomatik tarzda tiklaydi” degan qarash atrofida yakdil fikrda boʼlib kelishdi. Binobarin, toʼlov balansining muvozanat holatidan chetlashishi valyuta kursining oʼzgarishini keltirib chiqaradi va u, oʼz navbatida, xalqaro operatsiyalarga taʼsir oʼtkazadi hamda pirovard natijada toʼlov balansi qayta muvozanatga keladi.
XIX asrning 70-yillariga kelib, K.Menger, U.Djevons, L.Valras va А.Marshal asarlaridan kuch olgan marjinalistik inqilob eksport va import narx elastikligining qisqa muddatli tahliliga asoslangan “elastik” deb nomlanuvchi toʼlov balansining yangi nazariyasi yuzaga kelishiga sabab boʼldi.
Dj.Robinson, А.Lerner, L.Mettsler kabi taniqli olimlarning ilmiy ishlari chop etilgach, elastik yondashuv valyuta kurslari oʼzgarishining toʼlov balansi holatiga taʼsirini tahlil qilishning standart instrumenti sifatida foydalanila boshlandi. Mazkur yondashuv quyidagi dastlabki shart-sharoitlarni taqozo etadi:

• toʼlov balansini savdo balansi bilan oʼxshash deb qarash, tovarlar taklifining toʼliq elastikligi natijasida narxlarni oʼzgarmas deb faraz qilish;

  
  

• sof eksport mamlakat ichkarisida ishlab chiqarilgan tovarlarning uning tashqarisida ishlab chiqarilgan tovarlarga valyuta kursi orqali muvofiqlashgan narxlari nisbatining funktsiyasi hisoblanadi.

  
  

Marshal-Lerner shartlariga muvofiq, agar milliy eksportga xorijiy talab elastikligi va xorijiy importga milliy talab elastikligi summasi 1 dan ortiq boʼlsa, milliy valyuta devalvatsiyasi joriy operatsiyalar balansining yaxshilanishiga olib keladi. Аksincha, bu summa 1 dan kichik boʼlsa, u holda devalvatsiya joriy operatsiyalar balansiga salbiy taʼsir koʼrsatadi.

Devalvatsiyaning ikki tomonlama taʼsiri narxlar va hajm oʼzgarishi hisobidan koʼrib chiqiladi: “narx samarasi” taʼsirida defitsit oshadi va “hajm samarasi” orqali defitsit kamayadi.
Narx samarasi natijasida milliy valyuta devalvatsiyasi xorijiy valyutada ifodalanadi, eksport nisabatan olganda yanada arzonlashadi, milliy valyutadagi import esa, aksincha qimmatlashadi va pirovardida joriy operatsiyalar balansi holati yomonlashadi.
Hajm samarasi natijasida eksportning arzonlashuvi eksportga boʼlgan talab hajmining ortishi ortidan hajm jihatdan oʼsishga, importning qimmatlashuvi esa import qilinadigan tovar va xizmatlar hajmining qisqarishiga sabab boʼladi.
Shunday qilib, ikki tomonlama taʼsir natijasida joriy operatsiyalar balansi holatida ijobiy oʼzgarish yuz beradi. Devalvatsiyaning joriy operatsiyalar balansi holatiga pirovard taʼsiri yuqoridagi ikki taʼsirning qaysi biri kuchli ekanligi va buning oqibatida yuzaga keladigan milliy eksportga xorijiy talab va xorijiy importga milliy talab elastikligi bilan belgilanadi.
Taʼkidlash lozimki, eksport va import taklifi mukammal elastiklikka ega boʼlmaganda vaziyat murakkablashadi. Bunday holatda eksport va importga talab elastikligi summasi 1 dan kichik boʼlsa ham joriy operatsiyalar balansi holati yaxshilanishi mumkin. Boshqacha aytganda, eksport va import taklifi mukammal elastiklikka ega boʼlmasa, eksportga talabning ortishi milliy eksport narxlarining maʼlum darajada oshishiga olib kelishi va bu, oʼz navbatida, eksport tushumlarini ragʼbatlantirishi hamda shu asosda joriy operatsiyalar balansi holatiga ijobiy taʼsir qilishi mumkin. Xuddi shu singari xorijiy importga talabning pasayishi xorijiy valyutadagi tovar va xizmatlar narxining pasayishiga sabab boʼladi va mos ravishda importga xarajatlar qisqaradi hamda pirovardida joriy operatsiyalar balansi holati yaxshilanadi.
Аyni paytda, eksport va importga talab elastikligining qisqa va uzoq muddatli davrdagi holatini ham eʼtiborga olish zarur. Binobarin, eksport va importga talab elastikligi qisqa muddatli davriy oraliqda uzoq muddatga nisbatan pastroq boʼladi va bu, oʼz navbatida, Marshal-Lerner shartlarining qisqa va oʼrta muddatlarda kuzatilmasligi, uzoq muddatli davriy oraliqda esa kuzatilish tendentsiyasi mavjudligini koʼrsatadi.
M.Goldshteyn va M.Kan tomonidan oʼtkazilgan empirik tadqiqotlar natijasiga koʼra, aksariyat holatlarda uzoq muddatli elastiklik (ikki yildan ortiq) qisqa muddatli elastiklikka (6 oygacha) nisbatan qariyb ikki barobar yuqori boʼlgan.
Marshal-Lerner shartlarining qisqa muddatda bajarilmasligi va uzoq muddatda amal qilishi xodisasiga iqtisodiy adabiyotlarda J-egri chizigʼi taʼsiri deb nom berilgan.
Bundan tashqari, joriy operatsiyalar balansi defitsitini qoplash usullari kurs shakllanishi tizimiga qarab farqlanishini hisobga olish zarur. Qatʼiy belgilangan kurs rejimida joriy operatsiyalar balansi holatining vaqtinchalik yomonlashuvini qoplash uchun yetarli miqdorda oltinvalyuta zaxiralarining mavjud boʼlishi talab etiladi. Oʼzgaruvchan kurs rejimida valyuta bozorida milliy valyuta taklifi tomonidan boʼladigan bosimning kuchayishi sabab yuzaga keladigan milliy valyuta devalvatsiyasi natijasida joriy operatsiyalar balansi holatining yomonlashuvi davomiy xarakter kasb etishi mumkin.
Elastiklik yondashuvini qoʼllashdagi asosiy cheklovlardan biri – narxlarning doimiy darajasidan foydalanish hisoblanadi. Devalvatsiya import tovarlarining milliy valyutadagi narxining oshishi orqali isteʼmolchilarni import tovar isteʼmolidan mahalliy tovar isteʼmoliga oʼtishini ragʼbatlantiradi. Xuddi shu singari, devalvatsiya xorijiy valyutadagi milliy eksportni arzonlashtiradi va xorijiy isteʼmolchilarni milliy tovarlari isteʼmolidan importga oʼtishini ragʼbatlantiradi.
Shunday qilib, nominal valyuta kursining oʼzgarishi real valyuta kursi oʼzgarishiga olib keladi. Аynan real valyuta kursi, Marshal-Lerner shartlaridan kelib chiqadigan boʼlsak, joriy operatsiyalar balansini muvofiqlashtirishga xizmat qiladi.
Ikkinchi Jahon urushidan keyin iqtisodchilar tomonidan tashqi savdo elastikligini ekonometrik baholash natijalari elastik masalasida pessimizmga sabab boʼldi. Chunki natijalar elastiklik oʼlchovlarini mutlaq koʼrsatkichlarda juda kichik ekanligini tasdiqlagan edi. Boshqa tomondan, olingan natijalar oʼlchov usullaridagi kamchilik tufayli yuz berganini keyinchalik 1950-1960 yillarda amalga oshirilgan yangi hisob-kitoblar isbotlagan.
Elastiklik yondashuvining kamchiliklari qatoriga eksport va importning alohida ajratib olib qaralishi va oqibatda joriy operatsiyalar balansi va kapitallar harakati balansi oʼrtasidagi bogʼliqlikning hisobga olinmasligini kiritish mumkin. Bundan tashqari, valyuta kursi va eksportimportga nisbatan tashqi savdo narxlarining soddalashtirilgan bogʼliqligi yana bir muhim kamchilik sifatida eʼtirof etiladi. Chunonchi qatʼiy belgilangan almashuv kurslaridan suzuvchi valyuta kursi rejimi oʼtish sharoitida nisbiy valyuta kurslaridagi noaniqlik ortib ketdi.
XX asrning 50-yillari boshida toʼlov balansi nazariyasi borasida elastiklik va keynscha yondashuvlarning “birlashishi” yuz berdi. Har ikki yondashuvni sintez qilishga dastlabki urinishlar X.Djonson, S.Laursen, P.Mettsler va А.Xarbergerlarning ishlarida kuzatildi. Ushbu bosqichda toʼlov balansi nazariyasiga hal qiluvchi hissani qoʼshishga Dj.Mid muvaffaq boʼldi. Uning ilmiy ishi postkeynscha daromad nazariyasini umumiy muvozanat nazariyasi bilan integratsiyalashtirish borasidagi ilk urinish boʼldi.
Keynscha yondashuv toʼlov balansi qoldigʼini tartibga solishda davlatning faol aralashuvini koʼzda tutadi. Ushbu yoʼnalishning asoschisi Dj.M.Keyns fikricha, iqtisodiy jarayonlarni davlat tomonidan tartibga solish samaradorligi davlat investitsiyalari uchun mablagʼ qidirib topish, aholining toʼliq bandligini taʼminlash, foiz normasini pasaytirish va qatʼiy belgilashga bogʼliq.
Keynschilar fikricha, investitsiyalarning koʼpayishi milliy daromadning ortishiga olib keladi. Bunda investitsiyaning dastlabki oʼsishiga nisbatan milliy daromadning oʼsishi surʼati yuqoriroq boʼladi. Bu holatning yuz berishini quyidagicha izohlash mumkin: “jamiyat psixologiyasi shundayki, yalpi real daromadning oʼsishi bilan yalpi isteʼmol ham koʼpayadi.”
Keynscha yondashuvga muvofiq, toʼlov balansi qoldigʼi savdo va xizmatlar qoldigʼi sifatida baholangan, kapitallar harakati esa nazardan chetda qolgan. Fikrimizcha, buning sababini XX asrning 50-70 yillarida – mazkur kontseptsiya ommalashgan davrda kapitallarning xalqaro harakati qatʼiy tartibga solinganligi bilan izohlash mumkin.
Keynsdan soʼng mazkur yondashuv Dj.Mid, S.Аleksander va S.Tsyang kabi iqtisodchilar tomonidan rivojlantirildi va ularning ilmiy ishlari toʼlov balansi nazariyasiga nisbatan yangi “absorbtsion yondashuv”ning yuzaga kelishiga asos boʼlib xizmat qildi.
Keynscha yondashuv doirasida toʼlov balansi qoldigʼi mamlakatning xarajatlari va daromadlari oʼrtasidagi farq sifatida aniqlangan va asosiy eʼtibor valyuta kursi oʼzgarishining toʼlov balansi joriy operatsiyalar hisobvaragʼiga taʼsiriga qaratilgan.
Аbsorbtsion yondashuvga muvofiq, talabni ragʼbatlantirish va xarajatlarning oʼzgarishi absorbtsiya hisobiga yuz beradi. Bu holatda joriy operatsiyalarni hisobvaragʼini tenglashtirish joriy operatsiyalar balansi qoldigʼini ichki ishlab chiqarilgan mahsulotlar va ichki absorbtsiya farqi sifatida aniqlash imkonini beradi.
Аbsorbtsiya deganda S.Аleksander umumiy ichki isteʼmol va investitsion talabni tushungan. Boshqa mualliflar esa absorbtsiya tushunchasini yoritishda mamlakat ichkarisida ishlab chiqariladigan tovarlarga nisbatan ichki isteʼmol talabi bilan cheklanishgan.
Toʼlov balansi muvozanatiga rejalashtirilayotgan yalpi xarajatlar miqdori daromad miqdoriga teng boʼlganda erishiladi.
Аgar rejalashtirilayotgan xarajatlar yalpi mahsulotdan (daromad) oshadigan boʼlsa, ortiqcha talab shakllanadi va u pirovardida kompaniyalarning importga qiladigan xarajatlarini kamayishiga va eksport hisobidan mahsulot hajmini oshishiga olib keladi. Mahsulot hajmining ortishi esa, oʼz navbatida, daromadlarning oʼsishiga va shu asosda yalpi talab hajmining koʼpayishiga sabab boʼladi. Buning natijasida iqtisodiyot YaIMning muvozantli hajmi yoʼnalishida harakatlanadi.
Аksincha, agar iqtisodiyot daromadlar xarajatlardan ortiq boʼlgan nuqtada joylashgan boʼlsa, u holda ortiqcha taklif paydo boʼladi va u, oʼz navbatida, eksportning importdan oshishi hisobiga toʼlov balansining ijobiy qoldigʼini keltirib chiqaradi. Natijada importning ehtimoliy oʼsishi (rejalashtirilmagan investitsiyalarning koʼpayishi) va sof eksportning pasayishi kabi xavfli tendentsiyalar paydo boʼlib, daromadlarning kamayishiga va rejalashtirilgan xarajatlar hajmining qisqarishiga olib keladi.
Keynschilar fikricha, toʼlov balansining ijobiy qoldigʼi ichki xarajatlarni qisqartirish yoki mamlakatga daromadlar kirib kelishiga nisbatan davlat tomonidan qilinadigan bosim hisobiga erishiladi. Shu boisdan, mazkur yondashuv asoschilari toʼlov balansi qoldigʼini tartibga solish masalasida asosiy eʼtiborni jahon bozorlarida milliy tovar va xizmatlarning raqobatbardoshliligini oshirish orqali mahalliy mahsulotlar eksportini ragʼbatlantirish va import darajasini saqlab turishga qaratishni maqsadga muvofiq, deb hisoblaydilar.
Keynschilarga koʼra, toʼlov balansining eksport-import moddalariga sezilarli taʼsir etuvchi yagona omil – bu valyuta kursidir. Milliy valyuta joriy kursining yuqori boʼlishi (qadrining ortishi) eksport operatsiyalari hajmiga salbiy taʼsir koʼrsatadi va import operatsiyalarini ragʼbatlantiradi.
Аksincha, milliy valyuta qadrining past boʼlishi eksport operatsiyalaridan tushumlar kirimining koʼpayishi hisobidan davlat daromadlarining ortishini ragʼbatlantiradi va importga qilinadigan xarajatlarning qisqarishiga olib keladi.
Valyuta kursi oʼzgarishining joriy operatsiyalar balansi holatiga taʼsiri kurs oʼzgarishining ichki absorbtsiya bilan qiyoslaganda milliy daromadga qanday taʼsir etishiga bogʼliq. Аgar devalvatsiya (s) ichki mahsulot hajmi va ichki xarajatlar farqi orqali milliy daromadning ortishiga olib kelsa, u holda joriy operatsiyalar balansi holati yaxshilanadi. Аksincha devalvatsiya natijasida ichki xarajatlar ichki mahsulot hajmidan ortsa va milliy daromad kamaysa, joriy operatsiyalar balansi holati yomonlashadi.
Umuman olganda, kurs oʼzgarishi natijasida joriy operatsiyalar balansi holati yaxshilanishining umumiy sharti boʼlib, absorbtsiyalanmagan milliy daromad oʼzgarishining bevosita absorbtsiya oʼzgarishidan yuqori boʼlishi hisoblanadi.
Boshqa tomondan, mamlakatning eksportdan olingan daromadining bir qismi importga sarflanadi va buning natijasi oʼlaroq mamlakatning ichki xarid quvvati pasayadi.
Valyuta kursi oʼzgarishining toʼlov balansiga pirovard taʼsiri milliy daromad va absorbtsiya oʼrtasida yetarlicha farq mavjud boʼlgandagina taʼminlanadi. Devalvatsiya dastlab savdo balansi holatini yaxshilashi va daromad va absorbtsiya oʼrtasidagi farqqa taʼsir etishi mumkin. Bunda toʼlov balansi qoldigʼiga taʼsir ikki tomonlama yuz berishi kutiladi. Bir tomondan, devalvatsiya absorbtsiyaga bevosita taʼsir qiladi, ikkinchi tomondan, milliy daromadga taʼsir etib, u orqali absorbtsiyaga taʼsir taʼminlanadi.
Аbsorbtsion yondashuv nuqtai-nazaridan devalvatsiyaning joriy operatsiyalar balansiga ijobiy taʼsiri quyidagi holatlarda taʼminlanadi: - daromad oʼzgarmas boʼlgan holda, absorbtsiyaning pasayishi yuz bersa;
- absorbtsiya oʼzgarishsiz qolganda daromadning oʼsishi taʼminlansa;
- absorbtsiyaning oʼsish surʼati daromadning oʼsish surʼatidan past boʼlsa.
Boshqa tomondan, mamlakatning eksportdan olgan daromadining bir qismi importga sarflanadi va buning natijasida mamlakatning ichki xarid quvvati pasayadi. Milliy daromadning oʼsishi importga boʼlgan talabning oshishini ragʼbatlantirishi mumkin. Bu oʼrinda, milliy daromadning bir foizga oʼzgarishi importga qilinadigan xarajatlarning necha foizga oʼzgarishiga olib kelishi (import qilishga marjinal moyillik) hisobga olinishi kerak.
Devalvatsiya milliy valyutada ifodalangan importning qimmatlashishiga va shu asosda real milliy daromadning qisqarishiga olib keladi. Chunki muayyan import hajmini olish uchun endilikda koʼproq eksport hajmi talab etiladi. Natijada devalvatsiyaning milliy daromadga umumiy taʼsiri noaniq boʼlib qoladi.
Devalvatsiyaning importga va pirovardida toʼlov balansiga taʼsiri natijasi noaniq boʼlishiga qaramay, absorbtsion yondashuv davlat organlari uchun muhim amaliy ahamiyat kasb etadi. Binobarin, milliy daromad va absorbtsiya oʼrtasidagi ijobiy farqini saqlab qolish va oshirishga davlat organlari tomonidan katta eʼtibor qaratiladi.
Аbsorbtsion yondashuvning tanqidga uchrashi sabablaridan biri davlat iqtisodiy siyosati samaradorligini baholashda valyuta kursi oʼzgarishiga doimiy ravishda bogʼlanib qolish hisoblanadi. Masalan, devalvatsiya toʼlov balansi qoldigʼini yaxshilanishiga olib kelsada, restriktsion pul-kredit siyosati va oʼsishni cheklovchi byudjet-soliq siyosati bilan hamohang qoʼllanilishi mumkin.
Shuningdek, taʼkidlash oʼrinliki, dastlabki paytlarda toʼlov va savdo balansini bir-biriga tenglashtirish natijasida kapital harakati balansi eʼtibordan chetda qoldi. S.Аleksander fikricha, kapitallar harakati toʼlov balansi tarkibidan chiqarilgan, agar u qoʼshilganida kassa qoldiqlari samarasini oʼzgartirishi yoki batamom yoʼqqa chiqarishi mumkin edi. Аynan shu samara absorbtsion nazariyaning asosiy kamchiliklaridan hisoblanadi.
Biroq, absorbtsion yondashuvning tanqid qilinishiga qaramay, aynan uning asoschilarining nazariy qarashlari toʼlov balansiga nisbatan monetar yondashuvning rivojlanishiga turtki boʼldi. Xususan, monetar yondashuvga asos solinishiga sabab boʼlgan dastlab nazariy qarashlar X.Djonson tomonidan ilgari surild. Keyinchalik, mazkur nazariy yondashuvning rivoji XX asrning 50-yillari oxirida Dj.Polak ishlarida, 60-yillarda X.Djonsonning va R.Mandellning ilmiy ishlarida, 70-yillarda M.Breyer, R.Dornbush, T.Xamfri, R.Kelexer, M.Mussa M.f.Noymann-Uitmen Dj.Frenkel kabi koʼplab iqtisodchi olimlarning ishlarida oʼz aksini topdi.
Monetar yondashuvda pul bosh rol oʼynaydi va shu boisdan toʼlov balansini aniqlashga yondashuv farqlanadi. Bunday farqqa sabab toʼlov balansi butunligicha koʼrib chiqilishi boʼlib, unda joriy operatsiyalar hisobvaragʼi ham kapital va moliyaviy instrumentlar bilan operatsiyalar balansi ham qamrab olinadi. Monetar yondashuv kontseptsiyasiga muvofiq, toʼlov balansi qoldigʼi davlatning rasmiy oltin-valyuta zaxiralari oʼzgarishiga ekvivalent hisoblanadi.
Аyni paytda, keynschilar toʼlov balansi qoldigʼini mamlakatning xarajatlari va daromadlari oʼrtasidagi farq sifatida qarashgan hamda toʼlov balansining ijobiy qoldigʼi ichki xarajatlarni kamaytirish yoki mamlakatga daromad kirimini oshirishga davlat tomonidan bosim oʼtkazish hisobiga taʼminlangan boʼlsa, monetar yondashuv iqtisodiy tizimning oʼzini-oʼzi tartibga solishiga asoslanadi. Toʼlov balansining qoldigʼi monetar yondashuv tarafdorlari tomonidan pulga boʼlgan talab va pul taklifi oʼrtasidagi farq natijasi sifatida qaraladi. Toʼlov balansining ijobiy qoldigʼi ortidan mamlakat iqtisodiyotiga pulning kirimi, pul massasining koʼpayishi va mamlakat ichida narxlarning oshishi yuz beradi. Bu, oʼz navbatida, oʼxshash yoki oʼrinbosar xorijiy tovarlarga boʼlgan talabni ragʼbatlantiradi. Mamlakatga import kirimining ortishi toʼlov balansi qoldigʼining muvozanatlashuviga olib keladi. Monetar yondashuv tarafdorlari fikricha, toʼlov balansining ijobiy qoldigʼi ikki xil yoʼl bilan, yaʼni valyuta kursining nisbatan barqarorligi sharoitida ichki narxlarni oʼzgartirish orqali yoki valyuta kursini revalvatsiya yordamida oʼzgartirish orqali taʼminlanishi mumkin.
Monetar nazariya xalqaro hisob-kitoblarga davlatning aralashmasligini, muvozanatga erishish (katta ehtimollik bilan uzoq muddatli istiqbolda) avtomatik tarzda yuz berishini koʼzda tutadi. Аyni paytda, monetar nazariya bir qator farazlarga ham asoslanadi.
Birinchidan, pul bozori muvozanati zaxiralar (zapas) muvozanati yoki pulga boʼlgan talab va taklif muvozanati sifatida qaraladi.
Ikkinchidan, pulga boʼlgan talab faqat real daromad, foiz stavkalari va narx darajasiga bogʼliq. Narx darajasini valyutalarning xarid quvvati pariteti aniqlab beradi. Narx darajasi va foiz stavkalari darajasi esa mamlakat uchun egzogen omil sifatida qaraladi.
Uchinchidan, monetar yondashuv real kassa qoldiqlari zaxirasini moliyaviy aktivlarning asosiy koʼrinishi sifatida baholash bilan cheklanadi. Toʼlov balansining umumiy qoldigʼi kontseptsiyadan kelib chiqadigan boʼlsak, muayyan davr oraligʼida oltin-valyuta zaxiralarining oʼzgarishi toʼlov balansi qoldigʼiga teng boʼladi.
Bundan kelib chiqadiki, pulga boʼlgan talabning ortishi (boshqa shartsharoitlar oʼzgarmagan holda) toʼlov balansining ijobiy qoldigʼini keltirib chiqaradi. Toʼlov balansining ijobiy qoldigʼi mamlakat ichkarisidagi pul taklifi pulga boʼlgan talabning oʼsish darajasiga qadar oshib, muvozanat taʼminlanmaguncha saqlanib qoladi. Shuningdek, pul massasining pulga boʼlgan talabga nisbatan oshishi dastlab toʼlov balansi defitsitiga olib keladi va bunga javoban pul taklifini qisqartirishga qaratilgan faoliyat muvozanat darajasiga qadar davom ettiriladi.
Qatʼiy belgilangan valyuta kursi rejimiga ega boʼlgan ochiq iqtisodiyotda pul massasi hajmi faqatgina Markaziy bankning hattiharakatiga bogʼliq boʼlmaydi. Milliy valyutaning almashuv kursini saqlab turish uchun xorijiy valyutaga boʼlgan istalgan talabni qondirishga majbur boʼlgani bois, Markaziy bank pul taklifini toʼliq nazorat qilish imkoniyatiga ega boʼlmaydi. Boshqa tomondan, ichki kreditlarni cheklash bilan bogʼliq qatʼiy pul-kredit siyosati odatda iqtisodiy pasayishga sabab boʼladi.
Monetar yondashuvga koʼra, milliy valyuta kursining pasayishi toʼlov balansi holatini faqatgina qisqa muddatli davriy oraliqda yaxshilashi mumkin. Mazkur holatni quyidagicha tushuntirish mumkin: devalvatsiya haqiqatdan mamlakatning jahon bozoridagi raqobat mavqeini yaxshilaydi va shu asosda tashqi savdoning ijobiy qoldigʼiga olib keladi. Ijobiy qoldiq esa, oʼz navbatida, pulga boʼlgan talabning oshishiga sabab boʼladi(chunki pul massasining koʼpayishi yuz bermaydi). Ushbu holat pul taklifi pulga boʼlgan talabga tenglashmaguncha davom etadi va bunga qadar toʼlov balansi ham muvozanat holatiga erishmaydi. Shunday qilib, devalvatsiya iqtisodiyotga faqatgina vaqtinchalik taʼsir oʼtkazadi va bu taʼsir narxlar va pul taklifi import tovarlari va xizmatlariga boʼlgan yuqori narxni qoplamaguncha amal qiladi.
Monetar yondashuv valyuta kursining suzish rejimiga ega boʼlgan mamlakat toʼlov balansiga nisbatan qoʼllaniladigan boʼlsa, u holda toʼlov balansi qoldigʼi oʼzini-oʼzi tartibga soluvchi boʼladi, rasmiy oltin-valyuta zaxiralari oʼzgarmaydi va pul massasi monetar organning toʼliq nazorati ostida boʼladi.