|
BIRINCHI OVOZ YOZIB OLISH QACHON AMALGA OSHIRILGAN EDI?
Birinchi ovoz yozib olish Tomas Edison tomonidan 1877 yilda amalga oshirilgan edi. Uning dastlabki ovoz yozish mashinasi dasta yordamida aylantiriladigan silindrga ega bo’lgan. Tag’in unda mo’giz va uchi to’mtoqlangan igna bo’lgan. Mo’giz tor uchidan qayishqoq membrana bilan berkitilgan edi.
Mo’gizning keng tarafidan kirayotgan ovozlar ignaga tang’ilgan ushbu membranani tebrantirardi. Igna ovozlar ta'siri ostida yuqoriga va quyiga harakatlangan. Silindr qalaydan ishlangan zarqog’oz-folga qatlami bilan qoplangan. Igna ushbu zarqog’ozni bosar, mo’giz esa dasta aylantirilishiga qarab igna bilan birgalikda silindr bo’ylamasida harakatlanar edi. Shu tarzda, silindr tevaragidan ko’p marotaba aylangan igna zarqog’ozga yo’lakcha qoldirgan.
Kimdir mo’gizga gapirsa yoki kuylasa, igna bu vaqtda yuqoriga va quyiga harakatlanib turgan. Igna tushayotganida zarqog’ozda ancha chuqur, ko’tarilayotganida esa — birmuncha sayoz jo’yakchalar yasagan. Jo’yakchalar chuqurligining o’zgarishi esa gapirilayotganda yoki kuylanayotganida hosil bo’ladigan tovush to’lqinlarining aks ettirilishi edi, ovoz yozish shu tariqa ro’y bergan.
Yozuvni eshitib ko’rish uchun ignali mo’gizni qaytadan, jo’yakchalar boshiga joylashtirilgan. Igna jo’yakchalar bo’ylab harakatlanganida yupqa membranani yozish paytida qanday bo’lsa, xuddi shunday galma-gallikda tebranishga majbur qilgan. Bu mo’gizda havo tebranishini keltirib chiqarardi, aynan shu narsa yozish paytida yangraganini eslatuvchi ovozning vujudga kelishiga sabab bўlgandi.
KINO RASSOMI KIM?
Kinematograf tarixining dastlabki bosqichida rassomning vazifasi fonida aktyorlar suratga tushiriladigan manzara — dekoratsiyani chizishdan iborat bo’lgan. Bora-bora yassi manzara o’rnini murakkab hajmdor dekoratsiyalar egallay boshladi.
Ammo dekoratsiya va natura qorishib ketgan hozirgi zamon kinosida rassomning ahamiyati nihoyatda salmoqlidir. U keyinchalik kadrda jonlanadigan betakror olam yaratmog’i lozim. Bu quyidagi tartibda amalga oshiriladi.
Dastavval rassom eskizlar turkumini yaratadi. Bular — bo’lg’usi film lavhalarining rasmlari. Ular asosida natural tarzda suvratga olish o’rni belgilanadi va dekoratsiyalar tiklanadi.
Kinodagi dekoratsiya teatrdagidan ancha-muncha murakkabdir. Gap shundaki, teatr tomoshabini sahnani bitta nuqtadan va uzoq masofadan turib ko’radi, kinoda esa uni turli tomonlaridan, tag’in yirik planda suratga oladilar. Binobarin xonaning bir bo’lagini emas, balki mebel o’rnatilgan, chiroq yonib turgan va hattoki muzlatgich ishlab turgan haqiqiy uyni yaratishga to’g’ri keladi.
Shundaylikka shundayku-ya, rassomning ishi tarixiy kartinalarda ancha qiyin bo’ladi. Masalan, «Gamlet» filmini suratga olish uchun Fin ko’rfazining sohilida maxsus ravishda o’rta asrlar qo’rg’oni qurilgan edi. To’g’ri, buning uchun tosh emas, balki maxsus sement bilan qoplangan taxtalar material bo’lib xizmat qilgan edi. Buningdek dekoratsiyani yaratish uchun rassom o’zi rasmlarda aks ettiradigan turli davrlar me'morchiligi va madaniyatini obdon yaxshi bilmog’i lozim.
Ba'zi paytlarda film voqealari olis sayyorada, vulqon upqonida yoxud dengiz tubida bo’lib o’tishi ham mumkin. Bunday paytda rassom nima qiladi? Basharti pavilonda uyg’oq vulqonni yasashning iloji yo’q-ku? Buningdek ob'yektlarni yaratish uchun kobminatsiyalangan-qurama suratga olishning murakkab texnikasidan foydalaniladi.
KOMBINATSIYALANGAN-KURAMA SURATGA OLISH NIMA?
Siz, albatta, kinoda aktyor havoda bemalol uchib yurganini, baland binodan qulab tushganini, lovullayotgan mashinada portlab ketganini ko’rgansiz.
Butun bu «mo'jizalar» ekranda tabiiydek chiqmog’i yo’lida kinochilarning «kombinatsiyalangan suratga olish» degan texnikani qo’llashlariga to’g’ri keladi.
Stop-kadr degan texnika kombinatsiyalangan suratga olishning eng oddiy turi sanaladi. Uni aktyorning kutilmaganda kadrdan yo’qolib qolishini yoxud paydo bo’lishini suratga olish maqsadida qo’llaydilar. Bunda kamerani qisqa fursatda o’chirishadi va aktyor kadrdan chiqib ketadi yoki, aksincha, unga kirib keladi. So’ngra kamerani yoqishadi va suratga olish davom etaveradi.
«Perespektiv sig’dirish» degan usul ham bag’oyat qiziqarlidir. Ikki aktyorni kameradan har xil uzoqlikda qo’yib, ulardan biri boshqasining kafti bo’ylab «sayr qilib yurishi»ga erishish ham mumkin. Mazkur usul ertak-filmlarda ko’p qo’llanadi.
Rir-proyeksiya usuli xususan ilmiy-fantastikaviy filmlarda ko’p ishlatiladi. U aktyorni suratga olish paytida oldindan suratga olingan harakatlanuvchi fon proyeksiyalangan maxsus ekran fonida qayta suratga tushirilishida mujassamlashgan. Shu yo’sin aktyorni vulqon o’pqoni bo’ylab yoki -dengiz tubi bo’ylab sayr qilishga undash mumkin.
Kombinatsiyalangan suratga olish faqatgina fantastika yoki sarguzasht filmlarda qo’llanadi, degan mulohaza mutlaqo yangilikdir. Suratga olishning maxsus turlari yordamida aktyorni rejissyorga qanday kerak bo’lsa, shunday harakatlanishga undash yoki sahnalashtirish uchun qiyin bo’lgan lavhada ishtirok etishdan xalos qilish mumkin. Masalan, o’q teshib o’tgan joylarni tasvirlovchi maxsus nakleyka-mitti yopishqoqlarni shishaga yopishtirishni qo’llash o’q «naq aktyorning qulog’i tagidan vizillab o’tadigan» otishmalarni xuddi o’zidan tasvirlashga imkon beradi.
YIRIK PLAN NIMA?
Ehtimol, har bir odam kinoda tasvir qay tariqa e'tiborga havola etilishiga e'tibor bergan bo’lsa kerak goh: voqealar yirik planda namoyish etilib, ularning ustiga «bostirib boriladi», gohida esa yiroqdan suratga olinadi. Bu usullar operator ishi uchun majburiy amallarga aylandi.
Istalgan film bir talay — uzun va qisqa sahnalardan tarkib topadi. Ularni ssenariynavislar to’qishadi, rejissyorlar esa amalga oshirishadi. Operatorning vazifasi esa — o’ynalayotgan voqealarning eng a'lo tasviriga erishish. Buning uchun u har xil planlardan foydalanadi; goho dekoratsiyani umumiy plan bilan ko’rsatadi, gohida kinoapparatni aktyor yuziga maksimal darajada yaqinlashtiradi. Aynan shu narsa yirik plandir. Uning ko’magida biz aktyor ko’zlaridagi yoshlarni, nozik kechinmalarni umuman uning yuzida zuhur etadigan hamma narsani ko’ramiz. Tag’in bir professional termin mavjud — bu, amerikacha plan degani bo’lib, unda bosh qahramon butun bo’y -basti bilan ko’rsatiladi. Nihoyat, operator shuningdek keng qamrovli suratga olishdan va harakatlanuvchi kamera bilan suratga olish, ya'ni ustiga bostirib borishdan istifoda etadi.
Operator va rejissyor ba'zida topqirlik qilib mo’jizalarini namoyish etishadi. Kamera rels bo’ylab harakatlanayotgan aravachaga ilingan, kran xartumiga osilgan, eskalatorning harakatlanayotgan lentasiga, osma ko’prikka vertolyotga o’rnatilgan, askar qalpog’iga tangilgan bo’lishi ham mumkin.
Do'stlaringiz bilan baham: |
