Mustaqil ish Mavzu: Fiziokratlar maktabi. F. Kenening iqtisodiy jadvali

Fiziokratizm iktisodiy ta’limoti vujudga kelishining shart sharoitlari

1. Fiziokratlar (lotincha «tabiat va xokimiyat») 18 asrda Fransiyada ijod etgan klassik burjua sanoatlarining nomoyondalaridir. Fiziokratlar maktabi feodalizmdan kapitalizmga utish davrida rivojdlangan.

Fiziokratizm muxim tomoni shuki, ular merkantilistlardan keskin fark kildi, uz tadkikotlarini muomala soxasidan ishab chikarish soxasiga kuchirdilar. Ularning xizmati shundaki, burjua dunyo karashi doirasida kapitalning taxlililini berishdi. Bu ularni boshkalardan fark kiladigan asosiy masalasi edi. Ammo fizokratlar chikarish soxasini fakat ?????????? xujaligi soxasi bilan cheklab kuygan edilar. Fizokratlar kiymatni istemol kiymatiga, xatto tabiat maxsulotiga tenglashtirganlar. ularni fakat mikdoriy soxa ishlab chikarish jarayonida olingach, iste’mol kiymatlarining ortikcha mikdori (iste’mol kilingandan ortigi) kiziktirgan.
Bu narsa asosan dexkonchilikda anik namoyon buladi.
Fizokratlarning unumli va «unumsiz» mexnati tugrisidagi talimoti «sof maxsulot» tunrisidagi talimot bilan chambarchas boglik bulib, uning davomi xisoblanadi.
Merkantilistlardan farkli, ular «sof maxsulot» yaratuvchi mexnat unumli buladi, yani kushimcha kiymatini yaratadi, degan edilar. Rentani kushimcha kiymatini yakkayu - yagona anik shakl sifatida tan olinganligi sababli dexkon mexnat birdan-bir
unumli mexnatdir, deb xisoblanadi, ishlab chikarishning boshka soxalaridagi mexnat «unumsiz», yani samarasiz deyiladi. Bundan dexkonchilik mexnatini boshka mexnat turlariga karshi kuyish asossizdir, chunki yollanma mexnat ishlab chikarishning kaysi soxasida kuyilmasin kushimchalar yaratadi, demak unumli mexnatdir. Fizokratlarning muxim xizmatlaridan biri shuki, ular burjua dunyokaraщi doirasida kapital tushunchasi taxlil etishgan.
Dexkonchilikda kullaniladigan kapitalning moddiy elementlariga kishlok xujaligi kurollari va inventor urug, xodimlarining tirikchilik vositalari va boshka kiritilgan.
2. Feodal tuzumga karshi kurash goyasi fizokratlar va ularning asoschisi fransua kenening iktisodiy talimotida asosiy urinni egallagan. Fransua Kene (1694-1774) xar tomonlama keng bilimli olim bulib, kambagol dexkon oilasida dunyoga keldi. Yoshligidan meditsinaga kizikdi kishlokjarroxidan dars oldi. Meditsina amaliyoti unga shuxrat keltirdi, dvoriyan unvoniga ega buldi. 1718 yili vrachlik kasbinioldi. 1744 yil meditsina doktori ilmiy darajasiga erishdi. 1752 yil esa Lyudovik 15 xonadonida tabiblik kildi. Meditsina va biologiyaga oid kupgina asarlar yaratdi. Eng muximi shuki, u 60 yoshda boshlab iktisodiyot muammolari bilan bevosita shugullana boshladi. Kenening dastlabki iktisodiy asarlari; «Fermerlar», «don», «axoli», «soliklar» kabi. 1758 yil uning asosiy va eng muxim asari «Iktisodiy jadval» dunyoga keldi. Kene bu asarlariga fizokratizm maktabi asoslarini yaratdi, uning nazariy va siyosiy dasturini tariflab berdi. Fratsiyadagi kishlok xujaligini axoli va uni yaxshilashtadbirlari tadkikotlarining asosi buldi. Keng «tabiy tartib»­­ konsensiyasini ilgari surdi, bunda u burjua tizimini tushundi, iktisodiyot erkin rakobat asosida rivojlanishini bozor baxosini stixiyali uzgarishi, ya’ni davlatning aralashuvini inkor etadigan jarayonni kullab kuvatladi. Iktisodiy rivojlanishodamlarning istak-xoxishiga boglik bulmagan, tabiy jarayon ekanligini tan olish fizokratlarning suzsiz ilmiy yutugi edi. Bu konunlar ularning fikricha, tarixiy bulmay abadiy deb karalgan edi. Shu sababli ishlab chikarishning kon-k shakli tabiy va abadiy ishlab chikarish shakli deb xisoblangan. Kene almashuvining ekvivalentligi talimotini ilgari surdi, u almashuv yoki savdo boylik yaratmaydi , demak almashuv jarayoni xech ishlab chikarmaydi, deb xisoblangan. F.Kene «sof maxsulot» tugrisidagi karashlari asosida jamiyatni uch sinfga buladi; unumli sinf (fermerlar) yer egalari sinfi va «unumsiz» sinf (bu sinfni sanoatchilar sinfi deb ataladi). Unumli sinfga dexkonchilikdagi barcha xodimlar , kishlok xujaligi ishlari, fermerlar yani uninggacha «sof maxsulot», sinf vakillari esa dexkonchilikdan boshka tarmoklarda ishlaydi (sanoat xizmat soxasi) va «sof maxsulot» yaratmaydi. Kene siyosiy iktisodiyot tarixida takror ishlab chikarish jarayonini va yalpi ijtimoiy maxsulotmuomalasini butunicha kursatish uchun birinchilardan bulib urinib kurdi. Bu jarayon sxematik ravishda «Iktisodiy jadvalda» tasvirlangan. Unda ishlab chikarilgan tayyor maxsulotning aylanish orkasi kanday taksimlanganligi kursatilganki, buning okibatida ishlab chikarishning avvalgi xolida kayta boshlash uchun shart-sharoitlar yaratiladi. Shuni takidlash kerakki, bu jadvalda oddiy takror ishlab chikarish koralab chikarilgan xolos «sof maxsulotni» kapital unumli va unumsiz mexnat sifatlar tugrisidagi talimotlari aks etgan unda mualifning kapitalistik ishlab chikarish usulining ximoyachisi sifatidagi sinfiy pozitsiyasi xam kurinib turibdi. «Iktisodiy jadvalda » takroriy ishlab chikarishni taxlil kilish asosida olingan muxim xulosa shundaki, unda ayrim oldi-sotdi aktlarikarab chikilmasdan, kuplab individual aktlar sinflar urtasidagi muomalaga birlashtirilgan. Anashu sinflar urtasidagi muomala Kene tadkikotining predmeti edi. Kene talimotida bir kancha kamchiliklar mavjud, sinflar tugrisidagi goyada izchilik va ilmiylik yuk. Sanoatchilar (unumsiz sinf) ishlab chikarish vositalaridan maxrum etilgan va ularda ishlab chikarishni kaytadan boshlash imkoniyati yuk.
Kenening jadvali iktisodiyot tarixida birinchi marta tovar va pul xolidagi moddiy nematlarning makroekonomik zanjiridir. Unda goyalar bulajak iktisodiy modellarning kurtagi bulib koldi. Smit uz vaktida «fizokratizm tizimi kancha nomukammal bulmasin, shu davrgacha chop etilgan iktisodiy goyalar ichida xakikatga eng yakini edi» deb aytgan edi. Bu talimotning merkantilizmni inkor kilishi, mexnat bilan yer boylikning asosi ekanligini tan olishi, savdo sotikda bojxona cheklashlarini oilib tashlashni talif etish nixoyatda muximdir.