Mustaqil faoliyat- maktabgacha yoshdagi bolalarga ta’lim berishning asosiy shakli

Mustaqil faoliyat- maktabgacha yoshdagi bolalarga ta’lim berishning asosiy shakli

Madaniy va gigiena qobiliyatlari xulq-atvor madaniyatining muhim qismidir. Tozalik, yuzni, tana, sochni, kiyimni va poyabzalni toza saqlash nafaqat gigiena talablari, balki inson munosabatlari me'yorlari bilan ham belgilanadi. Bolalar bu qoidalarga muntazam rioya qilsalar, boshqalarga hurmat koʻrsatadilar va oʻzlarini qarashga, tashqi koʻrinishiga, harakatlariga, odatda, boshqalar tomonidan ma'qullanmasliklarini bilmasliklari haqida tushuncha boʻladi.

Bolalardagi shaxsiy va ijtimoiy gigienik koʻnikmalarini oshirish ularning sogʻligʻini himoya qilishda muhim rol oʻynaydi va kundalik hayotda, jamoat joylarida toʻgʻri xatti-harakatlarga yordam beradi. Nihoyat, nafaqat ularning sogʻligʻi, balki boshqa bolalar va kattalarning sogʻligʻi, bolalarning zarur gigienik qoidalar va xatti-normalar bilimlari va bajarishiga bogʻliq. Bolalar bilan kundalik ishlash jarayonida shaxsiy gigiena qoidalarini hayotga tatbiq etish tabiiy boʻlib qolishi va ularning gigiena malakasi doimo yosh bilan yaxshilanishi uchun harakat qilish kerak.

Maktabgacha ta’lim muassasalaridagi ta’lim –tarbiya jarayonida ilgʻor pedagogik va axborot texnologiyalardan foydalanish, muassasalarni zamonaviy bilimlar bilan qurollangan tarbiyachilar bilan toʻldirish hamda ularda kasbiy malaka, faoliyatga nisbatan ijodiy yondashuv hissini qaror toptirish, uzluksiz ta’lim tizimida olib borilayotgan islohatlarning muhim yoʻnalishlaridan biridir.

Respublikamizda uzluksiz ta’lim tizimining barcha bosqichlariga, jumladan uning maktabgacha ta’lim bosqichiga e’tibor ortib borishi bilan bir qatorda maktabgacha yoshdagi bolalarni maktabgacha yoshdagi ta’lim muassasalariga jalb etish ulushi kamayib borishi bu borada maqsadli tadqiqotlar olib borish mamalakatimiz ilmiy texnikaviy dasturi, ustuvor tadqiqotlar yoʻnalishlarining bir qsmi sifatida qaralishi mumkin. Zero, ta’kidlab oʻtganimizdek, uzluksiz ta’lim bosqichlarining samarali ishlashi ma’lum darajasida maktabgacha ta’lim sifata bogʻliq bu davrda bolaning dunyoqarashi, tasavvurlari shakllanib boʻladi. uncha toʻgʻri mazmun va yoʻnalish berish pedagogika fani, ta’lim amaliyotining dolzarb muammosidir.

Oʻzbekiston Respublikasida maktabgacha ta’lim toʻgʻrisidagi Nizomga muvofiq bola maktabgacha ta’limni uyda, ota –onalarning mustaqil ta’lim berishi orqali, shuningdek maktabgacha ta’lim muassasalariga jalb qilinmagan bolalar uchun maktabgacha ta’lim muassasalarida, maktablarda yoki markazlarda oladi. Bu yerda ular xaftda 2-3 marta shugʻullanishadi. Ota –onalarga maktabgacha ta’lim shaklini tanlash huquqi beriladi.

6-7 yoshli bolaning maktab ta’limiga tayyorligini aniqlashda maktabgacha yoshdagi bolalar ta’lim –tarbiyasi bilan shugʻullanuvchilar asosiy shart hisoblanish – bolaning maktabga tayyorligi maktabgacha va maktab davridagi hayot tarzi hamda faoliyati uchun koʻrik vazifasini oʻtashini, oila yoki maktabgacha ta’lim muassasadagi ta’lim –tarbiya sharoitlarida maktab ta’limiga ozorsiz oʻtkazishni ta’minlash zarurligini hisobga olishlari lozim.

Maktabgacha yoshdagi bolaning maktab ta’limiga oʻtishi hamisha uning hayoti, axloqi, qiziqishi va munsoabatlarida anchayin jiddiy oʻzgarishlarni yuzaga chiqardi. Shuning uchun bolani yoki uydayoq maktab ta’limiga tayyorlash, uni uncha qiyin boʻlmagan bilim, tushuncha, koʻnikma va malakalar bilan tanishtirish kerak boʻladi.

Maktabgacha ta`lim uzluksiz ta`limning boshlangʻich qismi hisoblanadi. U bolaning sogʻlom va rivojlangan shaxs boʻlib shakllanishini ta`minlab, oʻqishga boʻlgan ishtiyoqini uygʻotib, tizimli oʻqitishga tayyorlab boradi. 6-7 yoshgacha boʻlgan maktabgacha ta`lim davlat va nodavlat bolalar maktabgacha ta`lim muassasalarida va oilada amalga oshiriladi. Maktabgacha ta`limning maqsadi – bolalarni maktabdagi oʻqishga tayyorlash, bolani sogʻlom, rivojlangan, mustaqil shaxs boʻlib shakllantirish, qobiliyatlarini ochib berish, oʻqishga, tizimli ta`limga boʻlgan ishtiyoqini tarbiyalashdir.

Maktabgacha ta`lim muassasasida bolalarning hayoti va sogʻligʻini muhofaza qilish maktabgacha ta`lim muassasasi hamda shtatdagi tibbiyot xodimlari, shuningdek maktabgacha ta`lim muassasasiga biriktirilgan sogʻliqni saqlash organlarining tibbiyot xodimlari tomonidan amalga oshiriladi.

Maktabgacha ta`lim muassasasida bolalarning hayoti va sogʻligʻini muhofaza qilishni tashkil etish tartibi va qoidalari, maktabgacha ta`lim muassasasiga bolalarni olib kelish va olib ketish qoidalari, maktabgacha ta`lim muassasasi binolarida xavfsizlikni tashkil etishga oid talablar, maktabgacha ta`lim muassasasida yongʻin xavfsizligini tashkil etishga oid talablar, hudud xavfsizligiga boʻlgan talablar “Maktabgacha ta`lim muassasalarida bolalarning hayoti va sogʻligʻini muhofaza qilishni tashkil etish tartibi toʻgʻrisida Nizom” bilan tartibga solinadi.

Maktabgacha ta`lim tizimi

Maktabgacha ta’lim muassasalari – Oʻzbekiston Respublikasidagi ta`lim muassalarining turi boʻlib, turli yoʻnalishdagi maktabgacha boʻlgan davrdagi umumta`lim dasturlarini amalga oshiradi. Maktabgacha ta`lim muassasalari 2 yoshdan 7 yoshgacha boʻlgan bolalarni tarbiyalashni, oʻqitishni, nazorat qilishni, parvarishlashni va sogʻlomlashtirishni ta`minlaydi.

Maktabgacha ta`lim muassasasini tashkil etish tartibi, faoliyatini tashkil etish va butlash, hamda maktabgacha ta`lim muassasasining mol-mulki va pul mablagʻlari, javobgarligi, boshqaruvi va ta`lim jarayoni qatnashchilari toʻgʻrisidagi kerakli ma`lumotlarni “Oʻzbekiston Respublikasida davlat maktabgacha ta`lim muassasasi toʻgʻrisida Nizom” dan olishinigiz mumkin.

Oʻzbekistonda maktabgacha ta`lim muassasalarining zamonaviy tizimi

Maktabgacha ta`lim muassasalari, faoliyat yoʻnalishiga koʻra, quyidagi turlarga boʻlinadi:

Bolalar yaslisi, bolalar yasli bogʻchasi, bolalar bogʻchasi, uydagi bolalar bogʻchasi (mustaqil muassasa yoki filial sifatida).

Maktabgacha tarbiya va boshlangʻich ta`lim mussasasi (bolalar bogʻchasi-maktab).

Tarbiyalanuvchilarni bir yoki bir nechta yoʻnalishda (til, badiiy estetik, sport va boshqalar) tarbiyalovchi maktabgacha ta`lim muassasalari.

Tarbiya jismoniy va ruxiy rivojlanishdagi ogʻishlarni kvalifikatsion yaxshilovchi tiklovchi turdagi bolalar bogʻchasi.

Tibbiyot gigiena, profilaktika va sogʻlomlashtirish, tadbir va proseduralarini amalga oshiruvchi zaiflashgan bolalarni nazorat qilish va sogʻlomlashtirish bogʻchasi.

Birlashtirilgan turdagi bolalar bogʻchasi (birlashtirilgan turdagi bolalar bogʻchasiga rivojlantiruvchi, tiklovchi va sogʻlomlashtiruvchi guruhlar umumlashtirilgan koʻrinishda kiradi).

Maktabgacha ta`lim muassasasining ish tartibi va u yerda bolalarning boʻlish davomiyligi davlatning maktabgacha ta`lim sifat va darajasiga boʻlgan talablari, nizom, maktabgacha ta`lim muassasasi va ota-onalar orasida tuzilgan shartnoma, hamda ta`sischilar tomonidan belgilanadi.

Imkoniyatlari cheklangan bolalar uchun maxsus maktabgacha ta`lim muassasalari tashkil qilingan boʻlib, u yerga bolalar davlatning joylardagi vakolatli ta`limni boshqarish va sogʻliqni saqlash organlari tarafidan tashkil qilingan ruhiy-tibbiy pedagogik komissiyaning xulosasiga binoan qabul qilinadi.

Maxsus maktabgacha ta`lim muassasasini tashkil etish tartibi, mol-mulki va pul mablagʻlari, maxsus maktabgacha ta`lim muassasasida oʻquv-ta`lim va sogʻlomlashtirish jarayonini tashkil qilish, ta`lim jarayoni ishtirokchilari va maxsus maktabgacha ta`lim muassasasining boshqaruvi haqidagi toʻliq ma`lumotlar “Maxsus davlat maktabgacha ta`lim muassasasi toʻgʻrisidagi Nizom” da koʻrsatilgan.

Maktabgacha ta`lim muassasalarining asosiy maqsadlari

Maktabgacha ta`lim, olinish shakli va usullaridan qat`iy nazar, quyidagi maqsadlarni oʻz oldiga qoʻyadi:

Maktabgacha ta`lim maqsad va vazifalarni amalga oshirishda ijtimoiy va xayri tashkilotlari, mahalla, xalqaro fondlar faol ishtirok etadilar.

Oʻzbekistonda maktabgacha ta`lim davlat tilida hamda qoraqalpoq, rus, tojik, qirgʻiz, qozoq va turkman tillarida olib boriladi.

 Maktabgacha tarbiya va boshlangʻich ta`lim mussasasi (bolalar bogʻchasi-maktab).

 Tarbiyalanuvchilarni bir yoki bir nechta yoʻnalishda (til, badiiy estetik, sport va boshqalar) tarbiyalovchi maktabgacha ta`lim muassasalari.

 Tarbiya jismoniy va ruxiy rivojlanishdagi ogʻishlarni kvalifikatsion yaxshilovchi tiklovchi turdagi bolalar bogʻchasi.

 Tibbiyot gigiena, profilaktika va sogʻlomlashtirish, tadbir va proseduralarini amalga oshiruvchi zaiflashgan bolalarni nazorat qilish va sogʻlomlashtirish bogʻchasi.

 Birlashtirilgan turdagi bolalar bogʻchasi (birlashtirilgan turdagi bolalar bogʻchasiga rivojlantiruvchi, tiklovchi va sogʻlomlashtiruvchi guruhlar umumlashtirilgan koʻrinishda kiradi).

 Bolalarni maktabda oʻqishga maqsadli va tizimli tayyorlash;

 Bolalarning shaxsiy qobiliyatlari va iste`dodlarini rivojlantirish;

 Bolalarni milliy, umuminsoniy va madaniy qadriyatlar bilan tanishtirish, bolani intellektual rivojlantirish;

 Bolalarda yuqori ma`naviy va odob axloq asoslarini shakllantirish;

 Bolalarning jismoniy va ruhiy sogʻligini mustahkamlash.Maktabgacha ta’lim maqsad va vazifalarni amalga oshirishda ijtimoiy va xayriya tashkilotlari, mahalla, xalqaro fondlar faol ishtirok etadilar.

Oʻzbekistonda maktabgacha ta’lim davlat tilida hamda qoraqalpoq, rus, tojik, qirgʻiz, qozoq va turkman tillarida olib boriladi.

1.2. Sharq mutafakkirlari va pedagog olimlarning bola tarbiyasitoʻgʻrisidagi qarashlari

Sharq mutafakkirlarining merosida ta’lim tarbiya masalalari muhim oʻrin egallaydi. Ayniqsa, ular oila va oilada farzand tarbiyasiga katta e’tibor berganlar. Abu Nasr Farobiy, Abu Rayhon Beruniy, Kaykovus, Alisher Navoiy kabi mutafakkirlarning asarlarida oilada bola tarbiyasi masalalari va ularni hal etish yoʻllari koʻrsatib berilgan.

Abu Nasr Farobiyning fikricha bola tarbiyasi bir maqsadga qaratilgan holda olib borilmogʻi va u aqliy va axloqiy tarbiya birligidan iborat boʻlmogʻi lozim degan xulosaga kelgan.

Maktabgacha yoshdagi bolalarga ta’lim tarbiya berish masalalari Abu Ali ibn Sino merosida yoritilganini koʻrishimiz mumkin. Beruniy ota –onalarning bolalari bilan birga harakat qilishlari, turli oʻyinlar uyushtirishlari, ular bilan oʻzaro suhbatlar oʻtkazishlari maqsadga muvofiq deb maslahat beradi. Beruniy tarbiyaning maqsadi va vazifalari haqidagi, shaxsning rivojlanish toʻgʻrisidagi fikrlarining zamirida insonparvarlik gʻoyasi yotadi. U har bir ota –ona oʻz farzandlariga ana shu gʻoyani singdirishi zarur degan xulosaga keladi.

Maktabgacha yoshdagi bolalar hayotini muhim uyushtirish, ularni vaqtdan toʻgʻri va unumli foydalanishning asosiy garovi ekanligini ota –onalar oʻz farzandlariga oʻqtirishlari lozim. Bola tarbiyasi masalalari boʻyicha Abu Ali ibn Sino “Tadbir almanozil” nomli asarini yozgan. Unda olim ota –onaning bolalarni tarbiyalashdagi vazifalarini yoritilgan. Asarda oilada onaning vazifasi va burchiga, oila munosabatlariga toʻxtalar ekan, ayniqsa ota –onalarning oilada mehnatsevarligi bilan farzandlarini ham kasb va xunarga oʻrgatish borasida muxim fikrlar bayon etadi.

Ibn Sino tarbiyaviy qarashlarida oila va oilaviy masalalarga keng oʻrin berilgan. Oilada farzand tarbiyasini toʻgʻri yoʻlga qoʻyishning asosiy vositasi uning manaviy olamida etiqodni shakllantirish deb xisoblagan edi olim.

Yusuf Xos Xojib “Qtudgʻu bilig” asarida oilaviy maishiy turmush muammolariga ham katta e’tibor beradi. Ota –onalar nazoratda boʻlgan bolaning ma’suliyat hissi rivoj topadi. Shu sababli ham bola tarbiyasida ota –onaning mavqyei alohida ahamiyatga egadir. Ular tanlagan toʻgʻri yoʻl farzandlarining kelajakni, kamoloti uchun psixologiyasida muhimdir. Mirzo ulugʻbekning qarashlarida bolaning bilim olishga boʻlgan qiziqishi havasini oshirishda u tarbiyalanayotgan muhit muhim oʻrin tutadi. Kaykovus “Qobusnoma” pandnomasida oʻz farzanding sening haqingda qanday boʻlishini iishlasang, sen ham ota –ona haqida shunday boʻlgʻil deb yoshlarni ota –onasini hurmat qilishga e’zozlashga, mehr –oqibatli boʻlishga da’vat etadi. Bola tarbiyasi masalasi buyuk mutafakkir masalasi buyuk mutafakkir Alisher Navoiy merosida ham munosib oʻrin egallaydi. U oʻzining qator asarlarida ta’lim –tarbiya masalalari umuminsoniygʻoya ekanligini ta’kidlaydi.

Ya.A.Komenskiy oʻzining “Onalar maktabi” kitobini maktabga tayyorlash bobida, shunday yozadi, barcha insonlar bajaradigan ishlar, ma’lum bir tayyorgarlikni talab qiladi. Komenskiy ota –onalar uchun quyidagi vazifalarni koʻrsatadi:

1. Bolalarda maktabga borganda oʻz tengdoshlari bilan oʻqigan va oʻynagan xursandchilik hissini tugʻdirish;

2. Bolalarni maktabdagi ta’limning mohiyatini tushuntirish, maktabdagi faoliyat turlari bilan tunishtirish;

3. Bolalar boʻlajak oʻqituvchilarga nisbatan hurmat va ishonchni shakllantirish.

Ta’lim jarayonida bola imkoniyatlarining namoyon boʻlishi ma’lum darajada nasliy omillar bilan ham bogʻliqdir. Bolalar oʻz temperamenti xususiyatlariga koʻra ham bir –birlaridan ajralib turadilar:

- xushchaqchaq, sergap, quvnoq, xayotning oʻzgaruvchan sharoitlariga tez moslasha oladigan bolalar sangvennik tipreramentga mansub;

- qoʻshimcha noxush kayfiyatda yuradigan, ta’sirchan, kamgan, sust bolalar –melanxolik temperamentga kiradilar;

- xotirjam, befarq, kamharakat, nutqi sust bolalar –flegmatik;

- jaxldor, betoqat, serzarda, xarakatchan bolalar –xolerik hisoblanadilar.

Bolalar kattalarning yordamiga muxto boʻlishiga ham qarab bir –birlaridan farq qiladilar. Ba’zi bolalar biror xatti- harakatni bajarishni bir necha marta koʻrsatish, tushuntirish kerak. Bolalar oʻzlarini qiziquvchanlik, aqliy faolliklariga qarab ham bir –birlaridan ajralib turadilar. Bolalarning maktabga psixologik tayyorgarligi keng va mukammal boʻlib rivojlangan boʻlishi darkor. Bolalarga qanchalik yaxshi bilim bersak, oʻylaymizki ular kelajakda Vatanga sadoqat ruhida, yetuk inson boʻlib yetishadilar. Demak, tarbiyachi bola shaxsida axloqiy his –tuygʻularni tarbiyalash uchun hamma vosita va metodlarni qullasa, yaxshi xulq namunalarini oʻrgatish ancha oson kechadi.

Maktabgacha yoshdagi bolalarni rivojlantirish va maktabga tayyorlash jarayoni oldiga qoʻyilgan maqsad va vazifalarning bajarilishi “Maktabgacha yoshdagi bolalar ta’lim –tarbiyasiga qoʻyiladigan Davlat talablari” orqali nazorat qilinadi. Davlat talablaridan maktabgacha yoshdagi bolalarga beriladigan ta’lim –tarbiya mazmunining asosiy yoʻnalishlari hamda ularning maktabga tayyorgarlik darajasiga qoʻyiladigan minimal talablar berilgan boʻlib u davlat xujjati sifatida e’tirof etiladi.

Bolarni rivojlantirish va maktabga tayyorlash jarayoni oldiga qoʻyilgan maqsad va vazifalarning bajarilishiga erishish “Bolalarni rivojlantirish va maktabga tayyorlash” tayanch dasturi asosida amalga oshiriladi.

“Ta’lim toʻgʻrisida”gi Qonun hamda “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”da mamlakatning ijtimoiy –iqtisodiy taraqqiyotini ta’limning asosiy omili boʻlgan kadrlarni tayyorlash borasidagi eng zarur tadbirlar tizimi belgilab berilgan sogʻlom avlodni tarbiyalash davlat va jamiyatning ustuvor yoʻnalishidir.

Davlat talablari asosida tuzilgan “Bolajon” tayanch dasturiga asosan maktabgacha yoshdagi bolalarning ota –onalari, tarbiyachilari, hamda oʻzlari uchun turli sohalar boʻyicha dasturlar, qoʻllanmalar, tavsiyalar va jismonan rivojlantirishga yordam beradigan turli tuman oʻyinlar va ta’lim tarbiya metodi yoritiladi.

Maktabgacha yoshdagi bolalar ta’lim –tarbiyasiga qoʻyiladigan Davlat talablarida belgilangan koʻrsatkichlarga erishish 6-7 yoshdagi bolalarni maktabga tayyorlashga, mustaqil Oʻzbekistonning ravnaqi uchun barkamol inson boʻlib yetishishlariga zamin hozirlaydi. Bolani maktabga tayyorlashda oilani oʻrni juda kattadir. Bola tarbiyasida oilaning barcha a’zolaridan bolalarga nisbatan toʻgʻri munosabatni, balki ularning taqdiri uchun yuksak ma’suliyat hissini ham talab qiluvchi qiyin va murakkab ishdir.

Bolani maktabga tayyorlashda tarbiyani har tomonlama jumladan ma’naviy axloqiy, aqliy estetik, jismonan va mehnat tarbiyalarini birgalikda olib borish yaxshi samara beradi.

Ma’naviy tarbiyani bolaga oʻtmishda Vatan ravnaqi, el –yurt tinchligi va faravonligi yoʻlida kurashgan xalq qahramonlari haqida gapirib berish, mustaqillik, qadriyat va an’analarimizni oʻrgatish orqali singdirish mumkin.

Oilaviy tarbiya jarayonida shaxsning bir qator axloqiy jihatlari shakllanadigan, boshqa hyech qaysi tarbiya ob’kti oiladagidek yuqori natija bermaydi.

Kelajak avlodga estetik tarbiya berishda ham oilaning muhim oʻrni bor. Oila davrasida qoʻshiqlar kulanishi, biror ertak yoki asarni oila davriasida oʻqish, birga spektakl va kino koʻrish va tahlil qilish va hokazolar bolani estetik tarbiyasini shakllantirishdagi jihatlardir.

Ota –onalar voyaga yetayotgan farzandlarining jismoniy barkamolligiga oʻta ma’suliyat bilan qarashlari lozim. Masalan: ertalabki badan tarbiya mashqlarini bolalar bilan birgalikda bajarish, toʻgʻri va vataminlashgan ovqat berish, dam olishni, uyquni toʻgʻri tashkil etish, kun tartibiga rioya qilish, vaqtida shifokor nazoratidan oʻtkazishlari zarur.

Bola hayotida mehnat tarbiyasi muhim sanaladi. Mehnat bolalarda uyushqoqlik, diqqat, saramjom – sarishtalikni tarbiyalash, shuningdek maqsadga erishishda sabot va matonat kabi iroda xususiyatlarini rivojlantirish vositasidir. Bola hayotining kun tartibi, odatda sogʻlom bola kasalmand va zaif bolaga nisbatan maktab kun tartibiga va butun dars davomida oʻzida joʻsh oʻrib turgan gʻayratlarini tiyib jim oʻtirishga tezroq koʻrinadi. Bolani maktab kun tartibiga tayyorlashda, uning sogʻligini mustahkamlashda ertalab ma’lum vaqtda oʻrindan turish, ovqatlanish va uyquga yotishga aniq rioya qilinishi kerak.

Har bir oila mehnat faoliyatining harakteri, maishiy marosimi, bolalarning soni va shu kabilarga oʻz yashash sharoitini bolalarning soni va shu kabilarga oʻz yashash tartibini oʻrnatadi. Biroq bir narsani, ya’ni maktabgacha yoshdagi bolaning nonushtasi va tushligi oʻrtasidagi oraliq 4 soatdan oshmasligini, tushlik vak kechki ovqat oʻrtasidagi oraliq –bir oz kattaroq (6 – 7 soat), buning orasida yengil ovqatlanish kechki choy boʻlishi kerakligini unutmaslik kerak. Bolaning bir sutkadagi uyqusi taxminan 11 soatni tashkil qilishi kerak. Bola tushlikdan soʻng 1 -1.5 soat dam olishga odatlansin. Kechqurun u doimo bir vaqtda ya’ni 9 dan kechikmay uxlagani yotsin.Bola miriqib uxlasin desangiz,quyidagi qoidalarga rioya qilish lozim:bola uxlaydigan xonani yaxshilab shamollatish; bolani uxlashga yotishdan oldin tishini tozalashga, yuz-qoʻlini, oyogʻini yuvishga odatlantirish bolaga oʻrinda nonushta qilishga aslo yoʻl qoʻymaslik.

Bolaning me’yorida rivojlanish uchun u toza xavoda koʻp harakat qilish kerak. Bola ochiq havoda qish oylarida 4 soatdan kam boʻlmasligi, yozda deyarli butun kunni ochiq havoda oʻtkazish lozim.

Bolaning kun tartibiga amal qilishi uchun asosan qat’iy nazorat lozim. Bola kun tartibini bajarashi majburiyligiga va hyech qanday va iltimoslar, ma’lum vaqtda ovqatlanmaslik hamda oʻynamaslikka sabab boʻla olmasligiga koʻnikishi kerak. Shu bilan birga kun tartibining zarurligi va uning foydasini doimo tushuntirib borish lozim. Masalan:

- ertalabki badantarbiya mashqlarini yaxshi bajarding, endi kun boʻyi tetik yurasan;

- barakalla, gullarni tozalab yaxshi qilibsan menga ancha yordaming tegdi;

- oʻz vaqtida ovqatlansak, piyoz oʻsagan hamda kasalga chalinmaysan;

kun tartibining qimmat bola faoliyatining har xil turlarining almashinib turishini ta’minlashdir, bu esa yosh oʻsuvchi organizmni char chashdan saqlaydi, bolaning har tomonlama kamol topishiga imkon beradi. Masalan: bola rasm solishga qiziqib ketib, stoldan 40 minut davomida turmadi, lekin u faol harakat qilishi, chopishi kerak. Shuning uchun u oʻynab boʻlganidan keyingina unga tinch oʻyin yoki mashgʻulotni tavsiya qilish mumkin. Bola shunday tartibga rioya qilsa, u qay darajada boʻlmasin asta –sekin oʻz faoliyatini boshqarishga odatlanadi, bu uni kundalik va maktab kun tartibining asosiy qoidalariga osongina koʻnikishda katta ahamiyatga egadir.

5 -6 yoshli bolalar bilan ishlaydigan bogʻcha tarbiyachilar soʻrovlari shuni koʻsratdiki, koʻpchilik bolaning maktabga tayyorlashda jismoniy va aqliy rivojlanishni afzal qoʻyishmoqda. Ta’lim tarbiyaviy –ishni bolaning tafakkuri, nutqi va bilim jarayonlarini shakllantirishga yoʻnaltirilib, pedagoglar bolani tabiat va jamoat toʻgʻrisida asosiy bilimlar bilan boyitishadi.

Qanday qilib olimlar maktabgacha tayyorgarlikni aniqlashadi? Pedagogik va psixologik adabiyotlarda bolaning ta’lim va tarbyai jarayoniga qirib, uning mazmuni muvaffaqiyatli oʻzlashtirib olishga yoʻl qoʻyadigan shaxsning umumiy rivojlanganligi deb koʻrsatilgan, aqliy va estetik rivojlanishida egallashi kerak boʻlgan sifat va jihatlarning yaxlit bir sistemasi deb koʻrsatilgan.

Maktabgacha tayyorgarlik darajasini bolaning aqliy, jismoniy vazifalarni bajara oladigan butun organizm va asab sistemasining ma’lum yetuklik saviyasini aniqlaydi. Shu bilan bir qatorda tevarak atrof haqida olingan oddiy bilimlar xulqning ijtimoiy va axloq –irodaviy sifatlarini shakllanish darajasi katta ahamiyatga ega.

7 yosh – bu bola yangi sharotiga tez oʻrganadigan va oʻqish jarayonida muvaffaqiyatli ishtirok etadigan davr hisoblanadi. Ya.A.Komenskiy bolaning yettinchi yili –bu bekorchilikda buzilib kengmaslik uchun maktabda oʻqishni boshlaydigan vaqt hisoblangan. Bolani ona maktabida 5 -6 yil ta’lim –tarbiya olishini, u yetarli va optimal muhlat deb hisoblagan.

Bolaning yoshi (7 yosh) mezonidan tashqari, uni sogʻligini umumiy holati va asosiy antronometrik koʻrsatkichlari jismoniy tayyorgarligini belgilashadi. Bunda boʻyoi (7 yoshga 110 smdan kam boʻlmasligi kerak) vazn (20kg), koʻkrak aylanasi (nafas chiqqanda 55 smdan kam boʻlmasligi kerak), tanadagi oʻzgarishlari suyaklarni oʻsishi. Bola mustaqil oʻzi kiyinishni, ovqat yeyishni, narsalarni toza va tartibli sayalashni oʻrganishi kerak. Bola kattalar mehnatini muhimligini tushunishi va hurmat qilish kerak.

Bogʻcha tarbiyachilari har bir bolani maktabga tayyorgarligini toʻgʻri aniqlashda yetarli pedagogik va texnologik bilim va tajribalarga ega boʻlishi kerak, bunda ular “maktabgacha yoshdagi bolalarning ta’lim tarbiyachiga qoʻyiladigan davlat talablari” talablariga tayanishlari kerak. Agar maktabgacha davrda bola normal rivojlangan boʻlsa, uning jismoniy va aqliy rivojlanishiga hyech qanday kuchli ta’sirlar boʻlmagan boʻlsa, unda bola yetti yoshda ta’lim olish darajasiga yetadi. Ammo ba’zi oila va bogʻchada maktabga tayyor boʻlmagan bolalar ham uchraydi. Bunday bolalar mutaxassis nazoratida maxsus tekshiruvdan oʻtishadi va mutaxassis haqida xulosa chiqaradi. Bolaning maktabga tayyormaslik xususiyatlaridan –bu oʻyin qarorligi mustaqil boʻla olmasligi va ijtimoiy rivojlanishining past darajasidir.

Tuman psixologik –pedagogik konsultatsiyalarida bolaning maktabga tayyorgarligini har tomonlama aniqlashadi. Ular ta’’lim –tarbiyadagi profilaktik va korreksion usullarni tavsiya etadilar.

Eng tanilgan va keng tarqalgan psixologik diagnostika vositalari:

- A.Kernning maktabga tayyorgarlik testlari.

- A.Effektning “Reversiv test”.

- Maktabga tayyorgarlikni tekshiradigan Topningen tekshiruvi.

Testlarni mazmun jihatdan 2 guruhga boʻlish mumkin: oʻqish jarayonida ishtirok etadigan alohida psixologik tomonlarni shakllangan darajasini aniqlaydigan testlar; maktabga umumiy tayyorgarlikni tekshiradigan testlar.

Konsultasiya xodimlari bolani tekshiriuvini ota –onalar oldida oʻtkazadilar. Soʻngra tekshiruvlar natijalari asosida qoʻyidagi choralarni maslahat beradilar:

a) umum ta’lim maktabning 1 –sinfga yozish;

b) oʻqishni 1 yilga qoldirish;

v) bosani bogʻchaga yoki maktab qoshidagi maxsus sinfga yozdirish;

g) bolani maxsus maktabga yozdirish.

Bolani qachon va qancha tayyorlash kerak? Deganda kattalar orasida ota –ona va tarbiyachilar 3 yoshdan boshlab, 1 sinfga bir yil qolganda tayyorlashni kuchaytirish kerak.

Maktab xayotiga bolani kim tayyorlashi kerak? Bogʻcha tarbiyachilari bolani maktabga tayyorlash butun bogʻcha davrida amalga oshishi kerakligini tushunishadi va dastur talablariga binoan shuni amalga oshiriladi.

Hozirgi zamon ota –onalar bolalani maktabga qanday tayyorlashmoqda. Biz shuni koʻrsatib utgan edikki, ota –onalarning maktabda yaxshi oʻqishning shartlaridan biri –shaxsning umumiy rivojlanishi deb hisoblanadi. Ammo, bolaning aqliy rivojlanishini eng asosiy deb bilishadi, shuning uchun mashgʻulotlarda bilim, nutq, xotirasini rivojlantirishga xarakat qiladilar.

Mashg’ulot ta`lim muassasida bolalarga ta`lim berishning asosiy shaklidir. Mashg’ulot – pedagogning bolalarni kerakli bilim va malakalardan frontal holda xabardor qilishidir. Tarbiyachi bolalarga ta`lim berishni kun davomida amalga oshiradi: ularning bilimlarini boyitadi, madaniy, gigenik, xulq madaniyati, gaplashish nutqi, sanoq-hisob harakatlari kabi turli tuman malaka va ko’nikmalarini shakllantirib boradi. Ammo ta`lim berishda bosh rolni mashg’ulot egallaydi. Mashg’ulotlar maktabgacha ta`lim muassasasida ta`limni tashkil etish shaklidir.

Ta`lim shakli deganda ta`lim beruvchi pedagog va bolalarning maxsus tashkil etilgan faoliyati tushuniladi va kun tartibida ma`lum bir vaqtda o’tkaziladi.

Ta`lim shakli bolalar soni, pedagog va bolalar o’rtasidagi o’zaro ta`sir xususiyatiga, o’tkazish joyiga shuningdek kun tartibida egallagan o’rniga qarab bir-biridan farq qiladi.

Maktabgacha ta`lim muassasasida ta`limning frontal (umumiy), jamoaviy va yakka tartibdagi shakllaridan foydalaniladi. Bundan tashqari, bolalarga ta`lim berish ishlari ekskursiya, didaktik o’yinlar orqali, kun davomida bolalarning mashg’ulotdan tashqari har xil faoliyatlarida, ularning o’yinlariga rahbarlik qilish jarayonida amalga oshirilib boriladi.

Mashg’ulot maktabgacha ta`lim yoshidagi hamma bolalar uchun majburiydir: unda dastur mazmuni belgilab berilgan, kun tartibida unga ma`lum o’rin va vaqt ajratilgan. Mashg’ulot tarbiyachi rahbarligida o’tkaziladi, tarbiyachi mashg’ulotda bolalarni yangi bilimlardan xabardor qiladi, bolalarning amaliy mashg’ulotlarini tashkil etadi. O’quv materialining mazmuni asta-sekin murakkablashtirilib boriladi.

Mashg’ulot bolalarni maktabga tayyorlashda katta ahamiyatga ega. Mashg’ulot orqali bolalar o’quv malakasini egallab oladilar. Ularda barqaror diqqat, irodani, diqqatni jalb eta olish kabi qobiliyatlar rivojlanadi. Izchillik bilan ta`lim berish natijasida bilimga qiziqishlar rivojlana boradi.

Bolalarga bilim berishning jamoa usulida olib borish katta ahamiyatga ega: birgalikdagi faoliyatda bolalar bir-birlariga faol ta`sir etishadi, o’z tashabbusi, topog’onligini namoyon qilish imkoniyati tug’iladi. Bolalar oldiga umumiy zo’r berishning talab etuvchi vazifa qo’yilganda birgalikda qayg’urishadi, jamoatchilik xissi shakllanadi. Ekskursiyalar, rasm qirqib yopishtirish, qurish yasash ishlarini birgalikda bajarish, umumiy raqs-o’yinlarini ijro etish, badiiy asarlarni eshitish, o’qishda paydo bo’lgan birgalikdagi kechinmalar bolalarning birlashgan do’stona jamoasini yaratishga yordam beradi. Mashg’ulotda ta`lim berish orqali bolalarda maktabdagi o’qishga qiziqish tarbiyalanadi, javobgarlik xissi, o’zini tuta olish, mehnat qilishga intilish odati, topshirilgan ishni bajarish kabi to’g’ri sifatlar hosil qilinadi.

Bolalarni maktab ta`limiga ruhiy jihatdan tayyorlashni ularning boshlang’ich sinflarda dastur materialni yaxshi o’zlashtirib olishlarini ta`minlovchi bilim va malakalar mashg’ulotlar jarayonida xosil qilinadi.

Mashg’ulotlarda bolalarda mustaqil fikr yuritish, malakasi tarkib toptiriladi, tarbiyachilarga quloq solish, ularning fikriga ergashish, hikoya qilinayotgan hikoyalardan voqeadagi asosiy g’oyalarni ajrata olish, qisqacha umumlashtirish kabi malakalarni rivojlantirishga katta e`tibor beriladi.

Mashg’ulotda tarbiya vazifalari xal etiladi. Mashg’ulot bolalarning yosh va o’ziga xos xususiyatlarini e`tiborga olib ma`lum izchillikda olib boriladi. Maktabgacha ta`lim muassasasi ta`lim-tarbiya dasturida har bir yosh guruhda hafta davomida o’tkaziladigan mashg’ulotlar soni va vaqti belgilab qo’yilgan.

Tayyorlov guruhlarida mashg’ulotlar orqali bolalarda tashabbuskorlik va mustaqillik, bilimga qiziquvchanlik, faol tafakkur qilish, taqqoslash, umumlashtirish, xulosalar chiqarish kabi malakalar tarbiyalab boriladi. Bolalarda kuzatuvchanlik, javobgarlik xissi takomillashtirilib boriladi, ularda mehnat qilish malakasi va xohishi tarbiyalanadi.

Bolalarni mustaqillikka o’rgatish ishi muntazam amalga oshirib boriladi.

MTMda kichkintoylarni tevarak-atrofdagi hayot, tabiat bilan tanishtirish, ularning nutqini, eng oddiy matematik tasavvurlarini o’stirish mashg’ulotlari, musiqa mashg’ulotlari, qurish-yasash, jismoniy tarbiya mashg’ulotlari olib boriladi.

Ilk yoshdagi bolalar bilan olib boriladigan mashg’ulotlar katta yoshdagi kishilarning har bir bola bilan rejali suratda muomalada bo’lishidan iborat bo’lib, bu mashg’ulotlarning maqsadi bolalarning nutqi va harakatini rivojlantirib borishdir; bu esa bolalarni mashg’ulotlarga tayyorlash bosqichidir; go’daqlar ixtiyoriy diqqat o’sib borgani sari, bunday mashg’ulotlar bir necha bola bilan, keyinchalik esa butun guruh bolalarni bilan bir yo’la olib boriladi.

Mashg’ulotlarda ta`lim berish bolalardan aqliy va jismoniy zo’r berishni talab etadi, ya`ni u bolani aktiv faoliyati bilan bog’liq bo’lib bola ma`lum natijaga erishish uchun intiladi, bu esa boladan uzoq davomli ixtiyoriy diqqatni talab etadi. SHuning uchun mashg’ulotga tayyorlanishda bolalar yoshini, imkoniyatini e`tiborga olish zarur: mashg’ulotning vaqtini, kun tartibidagi o’rnini dasturning har xil bo’limlarini to’g’ri almashtirib turishni oldindan o’ylab, aniq belgilab olish zarur.

Mashg’ulotlarni kuning birinchi yarmida o’tkazish maqsadga muvofiqdir, chunki, birinchidan bola ertalabki soatlarda aqliy vazifani yaxshi bajara oladi, xona tabiiy yorug’lik bilan yaxshi ta`minlangan bo’ladi.

Har bir yosh guruhida necha marta mashg’ulot o’tkazilishi, uning mazmuni va har bir mashg’ulot yosh guruhlari buyicha necha daqiqa davom etishi MTM tarbiya dasturida ularning yosh xususiyatlarini e`tiborga olgan xolda belgilab berilgan.

Birinchi kichik guruhda mashg’ulot bolalarni ikki guruhga bo’lgan xolda o’tiladi. Guruhlardagi bolalar soni har doim bir xil bo’ladi. Mashg’ulot jadvalini tuzganda haftada bolalarning ish qobiliyati yuqoriroq bo’ladigan kun tanlanadi. Ma`lumki xaftaning o’rtalarida (seshanba, chorshanba, payshanba) bolalarning ish qobiliyati yuqori bo’lar ekan, bu kunlarga bolalarning aktiv faoliyatini talab etuvuvchi murakkabroq mashg’ulot tanlanadi (elementar matematika, nutqning rivojlantirish, savodga o’rgatish va h.k). Jadval tuzganda bu mashg’ulotlarni birinchi qo’yish kerak, bolalardan ko’p harakat qilishni, xissiy zo`riqishni talab etuvchi mashg’ulotlar (musiqa, jismoniy tarbiya, tasviriy faoliyat) ikkinchi qilib qo’yildi.

Bolalar o’zlashtirib oladigan bilimlar mazmuni tarbiyalovchi bo’lishi kerak. Maktabgacha tarbiya muassasasi dasturi maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarda tabiat haqidagi bilimlarning (bular tabiatga muhabbat uyg’otadi, o’simliklar va hayvonlarga g’amxo’rlik bilan qarash xissini tarbiyalaydi), tarkib toptirishni nazarda tutadi: bilimlarni o’zlashtirib olish asosida bolalarda jonajon shahriga, o’z vataniga, xalqiga muhabbat, ulug’ kishilarga muhabbat va hurmat, o’lkaning ijtimoiy hayotiga qiziqish paydo bo’ladi. Maktabgacha yoshidagi bolalarda ijtimoiy xodisalar, voqealar to’g’risida, umumlashgan tasavvurlar tarkib topadi. Masalan, qo’shni o’lkalardagi bolalarning hayoti, oddiy kishilarning mehnati, boshqa xalqlarning hayoti va do’stligi haqidagi dastlabki tasavvurlar vujudga keladi. Tarbiyachi yangi mashg’ulotlarning mazmunini belgilar ekan, ular u yoki bu mashg’ulotlarda o’zlashtirilgan bilimlar bilan qanday bog’lanishini o’ylab ko’radi. Masalan, oshpaz, kutubxonachi bilan o’qituvchining mehnati haqidagi bilimlar xilma xil mehnat turlari haqidagi ma`lumotlar sistemasini bir qismidir. Pochtadagi turli xodimlar mehnati haqidagi bilimlar – ijtimoiy mexhnatning jamoa harakteri to’g’risidagi bilimlar sistemasining bir qismi. Mehnatning ijtimoiy harakteri, mohiyatini tushunish uchun bola shunga o’xshash ko’pdan ko’p mehnat turlari bilan tanishishi lozim. Mashg’ulot quyidagi turlarga bo’linadi:

1. 
   Bolalarga yangi bilim beruvchi mashg’ulotlarning o’tkazishdan maqsad – ularning yangi bilimlardan xabardor qilish, tevarak-atrofdagi narsa va buyumlar, voqealar to’g’risidagi bilimlarini aniqlash va kengaytirishdir. Bunday mashg’ulotlarga yangi ob`ektni kuzatish, hikoya qilib so’zlab berish va boshqalar kiradi. Mazkur mashg’ulotlar hamma yosh guruhlarida o’tkaziladi.
   

2. 
   Bolalarning to’plagan bilim va tajribalarini mustahkamlovchi va sistemaga soluvchi mashg’ulotlar. Undan ko’zlangan asosiy maqsad idrok etilgan narsalarning anglab olish va dastlabki umumlashtirishga o’rgatishdir. Buning uchun tanish obyekt kuzatiladi, ikki narsa, solishtiriladi (xona o’simliklari, daraxtlar, hayvonlar), didaktik o’yinlar, suhbatlar o’tkaziladi. Bunday mashg’ulotni o’tkazish orqali tarbiyachi bolalar nimani yaxshi o’zlashtirib olgan-u, nima yaxshi o’zlashtirilmaganini bilib oladi. Tarbiyachi mashg’ulot jarayonida bolalarning bilimini yangi narsalar – detallar bilan boyitib boradi.
   

3. 
   Bolalarning bilimini sinovchi mashg’ulotlar. Bunday mashg’ulotlardan maqsad tarbiyachi bolalar dastur bo’yicha o’zlashtirilishi lozim bo’lgan bilim va malakalarni o’zlashtirib oladilarmi-yo’qmi, shuni bilib oladi va o’zini bo’lajak ish mazmuni, metodini belgilaydi. Mashg’ulotning tarbiyachi o’z xohishi bilan kvartal, yarim yil va yilning oxirida, shuningdek mudira va metodistning iltimosiga binoan o’tkazishi mumkin.
   

4. 
   Kompleks mujassam mashg’ulotlar bolalar bog’chasi tajribasida keng tarqalgan bo’lib, bunday mashg’ulotlarda bolalarga yangi bilim beriladi, egallangan bilimlar mustahkamlanadi va takrorlanadi, sistemaga solinadi, olgan bilim va malakalarning amalda qo’llashga o’rgatiladi. MTMda tasviriy faoliyat, konstruktsiyalash, tevarak-atrofdagi ijtimoiy hayot va tabiat bilan tanishtirish, nutqni o’stirish, savod o’rgatish, eng oddiy matematik tasavvurlarni rivojlantirish, musiqa va jismoniy tarbiya mashg’ulotlari o’tkaziladi. Mashg’ulotga to’g’ri tayyorgarlik ko’rib, uyushgan xolda o’tkazilganda bolalar oldiga ma`lum aqliy vazifa qo’yilgan taqdirda, ularning fikrlash faoliyati rivojlanadi. Aqliy vazifalarning birligi va muayyan qiyinchilik bolalarni uyushtiradi va ularning diqqatini ma`lum tomonga yo’naltiradi. Eng avvalo bolaning aqliy vazifani xal etish yo’lidagi qiyinchilikni engish imkoniyati tug’iladi, natijada bolada faoliyatga qiziqish uyg’onib, u malakani egallash uchun mustaqil intiladi, o’ylaydi va vazifani uddasidan chiqish uchun fahm-farosatini ishga soladi.