Мустақил иш Мавзу : Бизнес фаолликнинг давлат томонидан тартибга солиниши Бажарди : Муқумов. Б

_{Ўзбекистон} Республикаси Ахборот технологиялари ва коммуникатцияларини ривожлантириш вазирлиги
Тошкент ахборот технологиялари университети

Бизнесни бошқариш тамоиллари

Фанидан

Мустақил иш
Мавзу : Бизнес фаолликнинг давлат томонидан тартибга солиниши


Бажарди : Муқумов.Б
Текширди:Парпиева.М
ТОШКЕНТ – 2022

Режа:

1. 
   Иқтисодиётни бошқаришнинг турли хил назариялари.
   
2. 
   Давлатнинг иқтисодиётни бошқаришдаги вазифалари.
   
3. 
   Давлат иқтисодий сиёсатининг мақсади.
   

Иқтисодиётни бошқаришнинг турли хил назариялари
Миллий иқтисодиётнинг самарадорлиги кўп омилли кўрсаткич бўлиб, бунда унинг эришилган даражаси кўп жиҳатдан иқтисодиётда давлат ёки бозор тизимининг тутган ўрнига боғлиқ. Чунки анча юқори самарадорликка, биринчидан, бозорнинг тартибга солиш усуллари орқали; иккинчидан, иқтисодиётни фақатгина ягона марказдан марказлашган бошқариш йўли билан; учинчидан, иқтисодиётга давлатнинг аралашувини бозор усуллари билан уйғунлаштириш орқали эришилади.
Кишилик жамиятининг илк даврлариданоқ давлатнинг иқтисодиётга аралашуви муаммоси пайдо бўлган. Товар ишлаб чиқаришнинг ривожланиши ва пулнинг пайдо бўлиши судхўрлик капиталини вужудга келтирган. Судхўрлик ўзининг юқори фоизлари билан товар ишлаб чиқарувчиларни хонавайрон қилиб, давлатни қашшоқлашишига олиб келган. Бу ўз навбатида давлатнинг ўзини ва солиқ тўловчиларни ҳимоя қилишга
мажбур этган. Қадимги Бобилда қабул қилинган Эшнун ва Хаммурапи қонунлари бунга мисол бўла олади.
Буюк жуғрофий кашфиётлар даврида Ғарбий Европа мамлакатларининг мустамлакаларни босиб олиш сиёсати ҳам давлатнинг иқтисодиётга аралашувини тақозо қилган. Чунки бунда, биринчидан, мустамлака аҳолисини итоатда ушлаб туриш; иккинчидан, мустамлакаларни бошқа давлатлардан ҳимоя қилиш зарурати пайдо бўлган.
ХХ аср бошларида, кўплаб мамлакатлар биринчи жаҳон урушининг иштирокчилари бўлганлиги сабабли, давлат иқтисодиётни бошқариш бўйича бир қатор вазифаларни ўз зиммасига олган. У ресурслар ва ишчи кучини тақсимлаган, йирик монополистларга мамлакат учун зарур бўлган кўплаб зарурий товарларни ишлаб чиқариш бўйича буюртмалар берган.
Давлатнинг иқтисодиётга аралашуви асосан 1929-1933 йиллардаги жаҳон иқтисодий инқирозидан кейин кучайган. У иқтисодиётга таъсир кўрсатишнинг ҳар хил усулларини қўллаб, циклга қарши тартибга солишни амалга оширган.
Иқтисодий тафаккур тарихидан биринчи марта давлатнинг иқтисодиётдаги ўрни масаласи А.Смит томонидан илмий асосда кўриб чиқилган. Унинг "Халқлар бойлигининг табиати ва сабабларини тадқиқ қилиш ҳақида" (1776 йил) номли китобида бозор усуллари орқали иқтисодиётнинг ўз-ўзини тартибга солиш зарурлиги таъкидлаб ўтилган. А.Смитнинг фикрича хусусий товар ишлаб чиқарувчилар бозори давлат назоратидан тўлиқ озод бўлиши зарур. Ана шундагина ишлаб чиқарувчилар истеъмолчилар талабига мос равишда ишлаб чиқаришни ташкил қилиш имконига эга бўлади. Бунда бозор воситасида тартибга солиш, ҳар қандай четдан аралашишсиз ишлаб чиқарувчиларни бутун жамият манфаатлари учун ҳаракат қилишга рағбатлантиради.
А.Смит давлатнинг иқтисодий жараёнларига ҳар қандай аралашуви охир-оқибатда фақат вазиятни ёмонлаштиради деб ҳисоблайди. Масалан, давлат томонидан белгиланган ташқи савдо тартиб – қоидалари миллий истеъмолчиларга фақат зарар келтириши мумкин. Ҳақиқатдан ҳам импортга бож тўлови миллий ишлаб чиқарувчиларга устунлик бериб, уларнинг чет эл шерикларига нисбатан рақобатлашув қобилиятини оширади. Аммо бу охир- оқибатда ишлаб чиқаришнинг анча юқори харажатлари ва маҳсулотнинг паст сифатини сақлаб қолишига олиб келади. Бунда паст сифатли ва нархи қиммат товарларни сотиб олишга мажбур бўлган миллий истеъмолчилар ютқазади.
А.Смитнинг "Тинч қўйиш" назарияси, 1923-1933 йилларда бозор иқтисодиётига асосланган деярли барча мамлакатларни қамраб олган иқтисодий инқироз даврида танқидга учради. Иқтисодий таназзул ва оммавий ишсизлик давлатнинг иқтисодий жараёнларга аралашувини кучайтиришни тақозо қилишини кўрсатди.
Давлатнинг иқтисодиётдаги бошқарувини ошириш масаласи Дж.М.Кейнснинг «Иш билан бандлилик, фоиз ва пулнинг умумий назариялари» номли китобида ўз аксини топди (1936). У давлат фискал ва кредитли тартибга солиш воситаларидан фойдаланиб, жамиятнинг ялпи талабини рағбатлантиришни ва аҳолининг иш билан бандлигини таъминлаши зарурлигини исботлайди.
Урушдан кейинги даврда Кейнс назариясидаги кўрсатмалар у ёки бу даражада бозор иқтисоди амалда устун бўлган барча мамлакатларда фойдаланилади. Шу билан бирга давлатнинг иқтисодиётдаги ўрнининг янада кўпроқ ошиб бориш ҳолати рўй берди. Ҳозирги даврда давлат томонидан тартибга солишнинг муҳим мақсади сифатида нафақат циклга қарши тартибга солиш ва иш билан бандлиликни таъминлаш, балки иқтисодий ўсишнинг юқори даражасини ва яхлит ишлаб чиқариш жараёнини оптималлаштиришни рағбатлантириш тан олинади.
ХХ асрнинг 70-йилларига келиб, иқтисодий қарашларнинг монетаризм ва унинг «рейгономика», «тетчеризм» каби кўринишларида давлатнинг иқтисодиётга аралашувини чеклаш ғояси илгари сурилди. Лекин бозорнинг ўз-ўзини бошқаришдаги камчиликлари натижасида 2008 йилда бошланган
жаҳон молиявий-иқтисодий инқирози бу муаммога бошқача кўз билан қарашга мажбур қилди. Англиянинг Лондон шаҳрида 2008 йилнинг 2 апрелида бўлиб ўтган жаҳоннинг энг ривожланган 20 та мамлакати раҳбарларининг саммитида бир овоздан давлат иқтисодиётга аралашуви зарур деган фикр ўз тасдиғини топди.

Давлат иқтисодий муносабатлар иштирокчиси ҳисобланади ва айни вақтда бозор тизими фаолият қилишига таъсир кўрсатади. Бозор иқтисодиётида бу давлатнинг иқтисодий вазифаларида ифодаланади. Булар қуйидагилар:

• 
  бозор иқтисодиёти меъёрида фаолият қилиш учун ҳуқуқий асосни вужудга келтириш ва такомиллаштириш;
  
• 
  рақобатни ҳимоя қилиш;
  
• 
  даромад ва бойликни оқилона қайта тақсимлаш;
  
• 
  ресурсларни қайта тақсимлаш;
  
• 
  иқтисодиётни барқарорлаштириш, яъни инфляция ва бандлик даражаси устидан назорат қилиш ҳамда иқтисодий ўсишни рағбатлантириш;
  
• 
  ташқи самарани тартибга солиш. Давлат бозор иқтисодиётининг самарали амал қилишнинг шарт-
  

шароити ҳисобланган ҳуқуқий асосни таъминлаш вазифаларини ўз зиммасига олади. Бозор иқтисодиёти учун зарурий, ҳуқуқий асосни қуйидаги тадбирлар тақозо қилади: хусусий корхоналарга қонуний мавқеини бериш; хусусий мулкчилик хуқуқини аниқлаш ва шартномаларга амал қилишини кафолатлаш; корхоналар, ресурсларни етказиб берувчилар ва истеъмолчилар ўртасидаги муносабатларни тартибга солувчи қонуний битимларни ишлаб чиқиш ва шу кабилар. Ўзбекистон Республикасининг корхоналар, тадбиркор- лик ва акционерлик жамиятлар тўғрисидаги қонунлари ҳамда уларга кири-
тилган қўшимча ва тузатишлар, мулкни давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштириш бўйича тадбирлари бозор иқтисодиёти учун зарурий, ҳуқуқий асосни таъминлашга қаратилган.
Давлат томонидан ижтимоий муҳитни таъминлаш ўз ичига ички тартибни сақлаш маҳсулот сифати ва оғирлигини ўлчашга андозалар белгилаш товарлар ва хизматлар айрибошлашини енгиллаштириш учун миллий пул тизимини муомалага киритиш кабиларни олади.
Республикамизда яқин истиқболда ҳам: “иқтисодиётда давлат иштирокини камайтириш, хусусий мулкнинг ҳуқуқлариниҳимоя қилиш ва унинг истиқболли ролини янада кучайтириш, кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик ривожланишининг рағбатлантиришга қаратилган институционал ва таркибий ислоҳотларни давом эттириш” назарда тутилади. Бунда қуйидагиларга устуворлик берилади:

• 
  давлат мулкини хусусийлаштириш тартиб-тамойилларни янада кенгайтириш ва соддалаштириш;
  
• 
  хўжалик юритувчи субъектларнинг устав жамғармаларида давлат иштирокини камайтириш;
  
• 
  давлат мулкини хусусийлаштирилган объектларнинг базасида хусусий тадбиркорликни ривожлантириш учун қулай шарт-шароитларни яратиш;
  
• 
  корпоратив бошқарувининг замонавий стандартлари ва усулларини жорий этиш;
  
• 
  давлат-хусусий шерикликни кенгайтириш;
  
• 
  нодавлат, жамоат ташкилотлар ва ўзини ўзи бошқариш органларининг ролини ошириш
  

Давлатнинг турли муассасалари истеъмолчи сифатида бозордан ресурслар ва истеъмол товарларни сотиб олганда харидор сифатида бозор алоқаларида иштирок этади. Давлат корхоналари бозорга ўз товар ва хизматларини таклиф этади ва бозордаги ресурсларга талаб билдиради. Ҳар икки ҳолатда давлат бозор иқтисодиётининг субъекти вазифасини ўтайди. Бироқ, давлат бозорга нисбатан ташқи куч сифатида ҳам майдонга чиқиб бутун иқтисодиётни бошқаришда иштирок этади ва бунда бутун жамият номидан иш кўради. Давлат корхоналари ва уй хўжаликлари ўртасидаги иқтисодий алоқаларни ҳамда товарлар ва ресурслар бозорини тартибга солади.
Давлатнинг оилаларга берадиган турли трансферлари уларнинг харид қобилиятини оширади, бу эса ўз навбатида талабни шу орқали бозорни кенгайтиради. Давлат сектори корхоналарида яратилган товар ва хизматлар таклифини оширади.
Давлат сектори бутун жамият учун зарур бўлган хусусий корхоналар ишлаб чиқарилмайдиган товар ва хизматларни яратади. Аксарият ҳолларда давлат сектори ишлаб чиқариш инфратузилмаси, ёнилғи-энергетика, транспорт, йўл ва сув хўжалиги, алоқа каби соҳаларни қамраб олади.
Уларнинг хизматлари миллий иқтисодиётнинг ривожи учун зарур бўлганлиги сабабли шу соҳалар харажатини қоплашни давлат ўз зиммасига олиб, иқтисодий ўсишга туртки беради.
Давлатнинг иқтисодиётга аралашуви бозор механизмининг амал қилишига халақит қилмаслиги, аксинча бунга шароит яратиб, зарур бўлганда бу механизмни тўлдириб туриши ҳам талаб қилинади.
Ҳозирги замон бозор иқтисодиётини тартиблашда бозор ва давлат механизми биргаликда амал қилади. Бироқ, уларнинг нисбати иқтисодиётдаги вазиятдан келиб чиқиб турлича бўлиши мумкин. Масалан, Италия, Япония, Австрия, Франция, Швецияда давлатнинг роли кучли бўлса, АҚШ ва Германияда бозор механизми устуворликка эга.
Давлатнинг тартибга солиш ролини иқтисодиёт ривожининг умумий ҳолати ҳам белгилайди. Иқтисодиёт барқарор ўсаётган ва бозор механизми самарали ишлаб турганидан давлат иқтисодиётга камроқ аралашади. Аксинча, иқтисодиёт инқирозли ҳолатда бўлганда давлат унинг оқибатларини юмшатишга қарата аралашуви фаоллашади.