Musiqa madaniyatini shakllanishi

Qadimgi yunonistonda estrada tushunchasining paydo bo`lishi. Estrada tarixini o`rganish uchun shu tushunchani paydo qilgan tarixiy daqiqalarni tasavvurimizda tiklab, uning o`z davri tomoshalardagi ilk ko`rinishlarini izlaymiz va o`rganamiz.

Sayoxatimizni qadimgi greklarning tasavvuri va tafakko`rini ifodalagan miflar-rivoyatlaridan boshlaymiz. Ularning miflari diniy ruhda bo`lib, olam avvalida Xaosdan iborat bo`lgan, degan fikrni ta’qidlaydi. Xaos- bugun ham hamma narsaning aralashib ketgan shakli ma’nosida ishlatiladi. Xaosdan Yer-Geya va yerosti olami –Tartar paydo bo`lgan. Geyadanning o`g‘li Uran, osmon xudosi kelib chiqqan. Uran va Geyadan titan-katta xudo Kronos tug‘ilgan.

Kronosdan-Aid, Poseydon, Gestiya, Demetra, Gera va Zevs kabi kichik xudolar kelib chiqqan. Zevs boshliq kichik xudolar-titanlar, ya’ni katta xudolar hukmdorligini ag‘darib tashlab, olamni o`zlari idora qila boshlaganlar. Shunday qilib, Zevs-bosh xudo, Osmon ma’budasi va nikoh homiysi Gera uning xotini bo`lgan. Greklar tabiatdagi mo`jiza va o`zgarishlarning sodir bo`lishiga Xudolar sababchi deb qarab, ularning vazifalarini quyidagicha taqsim qilganlar:

1. Poseydon-dengiz xudosi

2. Demetra- hosildorlik va don xudosi

3. Gestiya- uy-ro`zg‘or ma’budasi

4. Aid-yer osti xudosi

5. Afina-donishmandlik va urush xudosi

6. Appolon- ro`shnolik va san’at xudosi

7. Artemida-oy va ov ma’budasi

8. Gefest- temirchilik xudosi

9. Afrodita - go`zallik va sevgi xudosi

10. Dionis- go`zallik yigit qiyofasidagi xoil va vino xudosi.

Greklar o`z miflarida xudolar bilan odamlar o`rtasidagi munosabatni bog‘lay boshlaydi. Natijada Prometey osmondan olovni odamlarga olib tushgani uchun jazolanadi. Yarim xudo-qahramon Greklar 12 marta qahramonlik ko`rsatadi. U xudolar va odamlar nikohidan paydo bo`lgani uchun alohida ezozlangan. Gerakl yovuzlikka qarshi kurashadigan, she’r terisini yopingan, qo`liga tayoq tutgan qahramon obrazidir.

Dunyo madaniyatida katta o`rin tutadigan bayramlar qadimgi greklarning ham o`z xudolariga bag‘ishlab o`tkazadigan asosiy tadbiri bo`lgan. Bu bayramlarni tantanali nishonlash uchun ular, xatto qo`shni shaharlaridan mehmonlar chaqirishgan. Natijada, bayramlar – xalq o`yinlari ko`rigiga, jismoniy tarbiya ko`rgan yigitlar o`rtasidagi musobaqalarga, yasangan qizlarning kiyimlari namoyishiga hamda xor, qo`shiq va raqs ustalarining musobaqasiga asos bo`lgan.

Teatr, aktyor, tragediya, komediya, xor, orkestr, drama, sahna, estrada, stadion, bu-qadimiy greklar yaratgan tomosha san’ati atamalari bo`lib, ular hozir ham o`z mohiyatini yo‘qotmagan. Bular tarixiga ham bir nazar tashlaylik.

Otning taqasi shaklini eslatadigan qadimgi grek teatrlari 20-25 mingcha tomoshabinni sig‘dira olgan. O`rtasi tekis bo`lgan, atrofi tepalik bilan o`ralgan joyni ular jihozlab - stadion, ya’ni musobaqa joyi deb atashgan. Uch tomoni tuproq bilan o`ralgan tepalik shaharning bir tomoni tekislikdan iborat bo`lsa, bu joyni jihozlab-teatr deb atashgan. Demak, Greklar tomoshabinlar o`tiradigan joyni teatr deb atashgan. Tekislikning tomoshabinga eng yaqin, oldi qismi-orkestr, xor joylashadigan maydoncha deb atashgan. Bugun ham shunday, musiqali teatrlarda tomoshabin bilan sahna orasidagi joyga- orkestr va xor joylashadi.

Xor bilan muloqotga kiruvchi va uni boshqaruvchi Korifeyni, tomoshabinlarga yaxshiroq ko`rinishini ta’minlash uchun, uni orkestrni orqa tomonida maxsus jihozlangan - taxta chorpoya ustiga chiqarishgan. Chunki, xorning obro`si baland bo`lib, uning oldida yurish mumkin emas edi.

Keyinchalik, korifey va xor bilan muloqot qilishi uchun chorpoya ustiga birinchi aktyor ham chiqqan. Sahnada Korifey bilan birga birinchi akt yo`lining paydo bo`lishi taxta jihozni yanada kengaytirishni talab qilgan va uni greklar –“estrada”, ya’ni sahna, tom ma’noda- “maxsus ko`tarilgan joy”, deb ataganlar. Demak, estrada-aktyorlar idrosi uchun maxsus jihozlab ko`tarilgan joy bo`lib, sahna atamasi bilan hamon o`z mohiyatini saqlab kelmoqda. Qadimgi greklar, “skene” deb, estrada-sahna ortidagi maxsus chodir, ya’ni palatani atashgan. U yerda aktyorlar qiyingan va sahna jihozlarini saqlagan.

Keyinchalik estrada-sahna orti maxsus devor bilan to`silgan va “skene”-chodir tomoshabinga ko`rinmaydigan bo`lgan. Bu devorda uchta eshik qoldirilgan va undan aktyorlar sahnaga kirib-chiqib to`rgan. Ilk bor bu devorga Dionis uchun atalgan qurbonliklar osib qo`yilgan. Shunday qilib devor asta-sekin mavzuga mos o`zgarib, ilk dekloratsiya- sahna bezagi vazifasini o`tay boshlagan.

Bugungi kundagi teatr tushunchasi bizda yaxlit tomosha ko`rsatish maskanini anglatadigan bo`lsa, greklarda esa tomoshabinlar o`tiradigan joy- teatr; xor joylashadigan joy-orkestr; aktyorlar harakat qiladigan joy, sahna-estrada; jihozlar saqlanadigan joy-skena tushunchalaridan iborat bo`lgan¹.