Murojaat gaplarda gender shakllarining ifodalanishi

Murojaat shakllarining tasnifi. 
Murojaat shakllarini qaysi jihatiga ko`ra 
sinflarga ajratish tilshunos olima Z.Akbarova ishlarida keng yoritib berilgan. Ya’ni 
ustozning tasnifida murojaat shakllari to`qqiz asosga ko`ra xillarga ajratilgan.
Murojaat shakli nutq qaratilgan obyektni ifodalovchi so`z yoki so`zlar 
birikmasi sifatida belgilash tushunchani aniqroq ifodalaydi. Chunki nutq 
so`zlovchining o`ziga qaratilgan bo`lishi ham mumkin. Murojaat shakllari ma’lum 
asoslarga ko`ra guruhlanadi
14
: 
I.
Adresant qo`llayotgan so`zning qaysi tilga mansubligi jihatdan 
murojaat shakllari ikki turga bo`linadi: o`z qatlam va o`zlashma qatlam. O`zbek tili 
murojaat shakllarining ifodalanishida o`z qatlamdan tashqari, arab, fors-tojik va rus 
tillariga oid so`zlar ham faol qo`llaniladi. 
Mulla, xalfa, azamat
kabi arabcha so`zlar; 
birodar, oshna, do`st
kabi fors-tojikcha so`zlar; 
serjant, mayor, kapitan
kabi rus 
tilidan o`zlashgan so`zlar nutqda ko`plab uchraydi. Murojaat shakli sifatida 
qo`llangan so`zlarga asoslanib, xalqning milliy mentaliteti, jamiyatdagi turli 
tabaqalar orasidagi rasmiy va norasmiy bo`lgan ijtimoiy munosabatlar, ruhiy-
ma’naviy o`ziga xosliklar belgilanishi mumkin. 
1. — 
Hazratim,
bergan o`gitingizni bebaho gavhar o`rnida qabul qilurmiz, — 
dedi Nigor xonim. (P.Qodirov “Yulduzli tunlar”) 
2.– O`rtoq 
leytenant, 
agar mumkin bo`lsa bir narsani so`ramoqchi edim. 
(A.Hakimov “Oqsoq bo`ri”, 158-b.) 
14
Z.Akbarova Murojaat shaklining tasnif asoslari O`TA, 74-76-b. 

---

30 
II. Semantik tabiati bo`yicha murojaat ifodalovchi so`zlar o`z va ko`chma 
ma’noda qo`llanadi. Masalan, “Bolam, tura qolgin. Jon bolam, kun yoyilib ketdi. 
Turaqol, jon bolam” (S.Ahmad “Ufq”, 12-b.) gaplarida “bolam” so`zi o`zining 
lug`aviy ma’nosida – “farzand” ma’nosida qo`llangan. “Qayig`ingizdan 
foydalansak, 
otaxon.” 
(H. G`ulom “Mash’al”) gapidagi “otaxon” ko`chma 
ma’noda ishlatilgan, bundan tashqari, 
-xon
qo`shimchasi qo`shilganda, uning 
adresantning otasi emasligi yaqqol anglashilib turadi. 
Ko`chma ma’noda qo`llanadigan murojaat shakllari o`z ichida yana 
turkumlanishi mumkin. 
a)
Metaforik: