Murojaat gaplarda gender shakllarining ifodalanishi

 
1.2.
 
 Tilshunoslikda gender munosabatning o`rganilishi 
Ma’lumki, sotsiologiya hamda psixologiya fanlarida “gender” tushunchasi 
“biologik jins” tushunchasidan farqlanuvchi ijtimoiy tushuncha hisoblanadi. 
Buning asosida jamiyatda erkak va ayollarga xos bo`lgan xususiyatlar negizida 
shakllangan “ijtimoiy jins” tushunchasi yotadi. Boshqacha aytganda, gender 
4
O`zME. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil. 

---

13 
tadqiqotlarda uzoq vaqt davomida odamlar dunyoqarashida shakllangan, jamiyat 
tomonidan qabul qilingan 
erkaklik 
va 
ayollik 
(
maskulinnost va feminizm
)ka xos 
axloq me’yorlari tushuniladi. Ana shunday axloq me’yorlari ichida 
muloqot xulqi 
masalasi markaziy masalalardan biri bo`lganligi bois genderologik muammolarni 
lingvistik aspektda o`rganish zarurati tug`ildi va genderolingvistika ana shu zarurat 
tufayli alohida bir soha sifatida paydo bo`ldi
5
. 
Til va kommunikatsiya sohasida gender muammolari tilshunoslikda bugun 
paydo bo`lgani yo`q. Bu muammo o`tgan asr boshlarida ma’lum darajada jahon 
tilshunoslarining diqqatini o`ziga jalb qilgan va bu borada E.Sepir, O.Yespersen, 
F.Mautner kabi olimlar tomonidan bir qator tadqiqotlar amalga oshirilgan edi. 
Hozirgi jamiyatda erkak va ayol nutqi taraqqiyoti eng dolzarb muammolardan 
bo`lib turibdi. Bu muammoning paydo bo`lishi va shakllanishi shu bilan 
xarakterlanadiki, o`zining biologik va jinsiy namoyon bo`lishi va ruhiy his qilish 
o`rtasidagi farqni anglagan inson o`zining gender yaxlitligini yo`qotadi, ma’lum 
ijtimoiy qiyinchiliklarga duch keladi. XX asr boshlaridayoq bir qator 
tadqiqotchilar biologik jins va kommunikatsiya o`rtasidagi munosabatni aniqlashga 
kirishgan edilar. 70- yillarning o`rtalarida bir guruh ruhshunoslar erkaklar va 
ayollar o`rtasidagi kommunikativ farqlarni aniqlashga va shu asosda dolzarb 
ijtimoiy muammolarni hal qilishga gender nuqtayi nazaridan yondasha boshladilar. 
Ruhshunoslardan keyin tilshunoslar shaxsning gender jihatlari til tizimida, nutq 
faoliyatida, kommunikatsiya xususiyatlarida namoyon bo`lishini aniqladilar. Bu 
esa erkak va ayol nutqi orasidagi farqlarni tadqiq etuvchi yangi bir yo`nalish 
sotsiolingvistikaning shakllanishiga yo`l ochib berdi. 
Bu yo`nalishda jahon tilshunosligida F.Mautner, E.Sepir, O.Yespersen, 
Ye.I.Goroshko, O.L.Kamenskaya, A.V.Kirilina, O.V.Ryabovlar, V.V.Potapov, 
A.Bodrova, 
D.Semyonova, 
Ye.Grisenko, 
Ye.Kartushina, 
A.Kostikova, 
Ye.Nazarova, Ye.Badmayeva kabi tadqiqotchilar tomonidan gender tadqiqi 
bo`yichi jiddiy ishlar amalga oshirilgan. Jahon miqyosida genderolingvistika 
sohasida muntazam xalqaro konferensiyalar ham o`tkazilmoqda. Olib borilgan 
5
Qarang: Qurbonova M. Genderolingvistik tadqiq yangi paradigm sifatida // O`TA, 2014/ №2, 43-b. 

---

14 
tadqiqotlarda mutaxassislar ko`pincha ikki jihatga: 1) ayol va erkaklar ma’lum bir 
voqelik yoki uning parchasini tasvirlashda, yoki boshqa holatlarda fikrlarini o`ziga 
xos tarzda bayon etishi (nutqning gender xususiyati)ga, 2) muayyan til tizimida 
ayollik va erkaklik belgilari bilan bog`liq tushunchalarni ifodalovchi lingvistik 
vositalarning mavjudligi (til tizimida ayol va erkakni bir-biridan ajratish, 
farqlashga xizmat qiluvchi til birliklarini belgilash)ga e’tibor qaratishgan. 
Tilshunoslikda 
gender 
parametrlarning 
qo`llanishini 
tadqiq 
etish 
tilshunoslikning ayol yoki erkaklarga xos konstruktiv tamoyillarini o`rganishda 
ham muhim ekanligi o`z isbotini topdi. Tilshunoslikda genderologik tadqiqotlardan 
ko`zlanadigan