Murodimov umidjonning geosistemalar nazariyasi fanidan tayyorlagan

Tizim paradigmasi geografiya uchun yangi istiqbollarni ochib berdi. Paradigma-ilmiy muammolarni yechishga doir olimlar jamoasi tomonidan tan olingan, fanni rivojlanishiga xizmat qiluvchi, prognozlar olib borishga yaroqli g‘oyalar majmuasidir. (Tomas Kun). Yangi usulda geografik qobiqda modda aylanishi talqin etila boshlandi. Landshaft sferasidagi etpropiya va negentropiya miqdorini o‘zgartirish jarayoniga yangicha talqin berildi. Tizim yondashuvi asosida geografik muhitning transformatsion va barqarorlashtiruvchi dinamikasi haqidagi g‘oyalar yangicha idrok etila boshlandi. 1960 yilda birinchi geosistemalar tushunchasi vujudga keldi va ular haqidagi ta’limot yaratila boshlandi. U ilgari to‘plangan landshaftshunoslik (Sochava, 1963) ning ko‘p qismini o‘ziga singdirib oldi, lekin landshaftlar haqidagi avvalgi ko‘pgina g‘oyalar o‘z ma’nosini yo‘qotdi.

• Tizim paradigmasi geografiya uchun yangi istiqbollarni ochib berdi. Paradigma-ilmiy muammolarni yechishga doir olimlar jamoasi tomonidan tan olingan, fanni rivojlanishiga xizmat qiluvchi, prognozlar olib borishga yaroqli g‘oyalar majmuasidir. (Tomas Kun). Yangi usulda geografik qobiqda modda aylanishi talqin etila boshlandi. Landshaft sferasidagi etpropiya va negentropiya miqdorini o‘zgartirish jarayoniga yangicha talqin berildi. Tizim yondashuvi asosida geografik muhitning transformatsion va barqarorlashtiruvchi dinamikasi haqidagi g‘oyalar yangicha idrok etila boshlandi. 1960 yilda birinchi geosistemalar tushunchasi vujudga keldi va ular haqidagi ta’limot yaratila boshlandi. U ilgari to‘plangan landshaftshunoslik (Sochava, 1963) ning ko‘p qismini o‘ziga singdirib oldi, lekin landshaftlar haqidagi avvalgi ko‘pgina g‘oyalar o‘z ma’nosini yo‘qotdi.

• Geografik atamalarning ruscha lug‘ati, (1968, 86 b.) xalqaro terminologik me’yorlar mazmuniga mos kelmaydi. Ilmiy tushunchalar bilan ishlaydigan har qanday tilda kompleks tizimning sinonimi sifatida qaralmaydi. Tizimlarning umumiy nazariyasi nuqtai nazaridan yondashish- geosistemalar ta’limotiga, ya’ni bu asarning birinchi yarmidagi landshaftshunoslikka xosdir. O‘tmishdagi landshaftshunoslikka nisbatan geosistemalar haqidagi ta’limot ancha katta darajada yashash muhitining ekologik yo‘nalishiga ega. Ayni paytda, yaqingacha-yaqingacha landshaftshunoslik asosan litogenik asosda rivojlandi va tabiiy muhitning inson jamiyati bilan aloqalarini aniqlash va uning ekologik xususiyatlarini o‘rganishga unchalik aniq qaratilmagandi.

• Geosistemalar ta’limotining Markaziy bo‘limi geosistemalarning tuzilishi, tabiatga antropogen ta’sir, epifaniya va epigeoma tushunchalarini dinamikasini, qolaversa tabiiy muhitni o‘rganadi. Tizim paradigmasi landshaft sohasi haqidagi ta’limotning mantiqiy asoslarini qayta ko‘rib chiqish va tabiiy geografiyaning vazifalarini boshqa fanlardan ajratish imkoniyatini ochib berdi. Murakkab geografik muammolarni hal qilishda ekologik yondashuvlar dolzarb bo‘lib qolmoqda. Taniqli xorijiy geograflar (K.Troll, 1939 y.) “Zamonaviy landshaft” yoki “Geoekologiya” (Troll, 1968y.) asarlarida ko‘rishimiz mumkin. Biroq bizning fikrimizcha, uni tor ma’noda zamonaviy tabiiy geografiya deb hisoblab, “Geosistemalar ta’limoti” deb to‘xtash maqsadga muvofiqdir.

• M.Lomonosov (1711-1765) va I.Kant (1724-1804) davridan boshlab, tabiiy geografiya bir qator ilmiy fanlar: geografiya, gidrologiya, meterologiya, geologiya, geomorfologiya fanlari doirasida qolganlar. Geosistemalar ta’limotiga asoslangan, shuningdek, insonning tabiatni muhofaza qilishi zaruriyati, tabiiy geografiya va insonni tashvishga solayotgan muammolar doirasini o‘rganishda asosiy rol o‘ynaydi. Geosistemalar ta’limoti fundamental fanlardan birini anglatadi.

• Landshaftni bilish uchun uning bo‘linmalarini tasniflash muhimdir. Hozirgi vaqtda u morfologik va funksional ko‘rsatkichlarga, geosistemalarning tub va turli xil o‘zgaruvchan holatlarga bo‘linishiga asoslanadi. Geosistemalarning invariant g‘oyasi yetarlicha rivojlanmagan bo‘lsada, landshaft klassifikatsiyasi hisoblanadi. Invariant matematik tushuncha bo‘lib, tabiiy geografiyada krestallografiyada va ayniqsa, simmetriya ta’limotida ikki qarama-qarshi prinsipga asoslangan, ya’ni transformatsiya (o‘zgarish) va konservatsiya (invariant) kristallar olamidagi kabi geografik qobiqda ham doimiy o‘zgarishlar sodir bo‘ladi, vaqt va fazodagi ma’lum siljishlarga nisbatan invariant bo‘lgan ba’zi xususiyatlar saqlanib qoladi. Bizning e’tiborimiz ko‘pincha tabiiy muhitdagi o‘zgarishlarni bir invariant ichida jalb qiladi, ko‘pincha tasodifiy insoniy ta’sirlardan kelib chiqadi. Biroq bu tasodifiy ko‘rinishlarni o‘rganish bizni tabiatning asosiy qonuniyatlarini tushunish imkoniyatidan mahrum qilmasligi kerak. Insoniyat uzoq vaqt tabiat qonunlarini to‘liq aniqlash va bilish uchun tasodifan mavhumlashtirishga intildi. E. Wigner yozishicha: “Dunyo tuzilishining sun’iy bo‘linishi o‘z chegaralariga ega bo‘lsada, bunday bo‘linish asosidagi abstraksiya inson aqli tomonidan ilgari surilgan eng samarali g‘oyalardan biri bo‘lib tuyulishi mumkin”. (Vikner, 1970).

• Zamonaviy geografiyaning o‘tmishga nisbatan fazoviy diapozoni ancha kengaydi va chuqurlashdi. Yuqori tezlikda aloqa va orbital kuzatuvlar, sayyoraviy miqyosda tadqiqotlar uchun imkoniyatlar yaratdi. Geofizik uskunalardan keng foydalanish tufayli uning ahamiyati oshdi. Dunyoning turli mavzuli xaritalarini taqqoslash, geografik tahlil uchun yangi istiqbollarini ochib berdi. Leningraddagi olimlar uchrashuvida (1955y.) tortishuvlar bo‘lib o‘tdi. Landshaftshunos olimlarning bahslashishlariga sabab bo‘ldilar. Ular fatsiya va biogeotsenozlarni o‘rganishga tayyor emasdilar. Hozirgi vaqtda topologik darajadagi geografik tadqiqotlar turli mamlakatlarda keng tarqaldi. Bu borada muhokama qilinadigan ko‘plab metodologik, nazariy va amaliy masalalar mavjud.