Муратов Д., Алимова М., Каримов Ж., Нажмиддинов Ж., Жўраев Ш. Диншунослик ўзбекистон республикаси

Шомонлик. Марказий Осиё халқлари қадимги диний эътиқодларидан бири сифатида шомонликни қайд этиш мумкин. Шомонлик эътиқод ва анъаналари инсон онгида ғайритабиийлик тўғрисидаги тасаввурлар тўлиқ шаклланган вақтда пайдо бўлган. Ушбу эътиқод оддий инсоннинг даҳшатли ва тушунарсиз, ғайритабиий ва сирли ҳолатларини тушуниши ва ақл кучидан устун туриши билан боғлиқдир. Шомонлик бу омиллар орқали жамоалар ҳаётининг ташқи ва ички зиддиятларини қамраб олади. Шомонликнинг турли вазифаларига (руҳларни ҳайдаш, фалокатларнинг олдини олиш, ёмғир чақириш, афсун қилиш ва ҳ.к.) келсак, улар ушбу эътиқоднинг асосий моҳиятига қўшимчадир.
Шомонликдаги асосий, ҳал қилувчи ҳолат шомон танасига руҳларнинг жойлашиши тўғрисидаги тасаввурдир. Одамлар шомоннинг ўзига хос транс ҳолатини кўрганларида уни ўзи чақирган руҳлар эгаллаб олдилар, деб ўйлайдилар. Бунда шомон кўпинча ўз ҳаракатларида анимистик образ ёки шу образларни эслатувчи предметларни қўллайди. Руҳларни чақириш шомонлик ҳаракатларини таъсирчан жамоага йўналтириб, улардан ўз манфаатлари йўлида фойдаланишни тақозо этади.
Шомонлик ёвуз ва яхши руҳларни тан олади. Бунда айрим
шомон жамоалари оддий кишилар руҳи ўлади, шомон
руҳи эса абадий деб ҳисоблайдилар. Руҳлар томонидан ўғирланиб, шомонлар томонидан топилиб, инсон танасига қайтарилган жон ҳақидаги ғоя фақат шомонлик доирасида тушунтирилиши мумкин. Бу айниқса, шомон­нинг даволащ усулларида, касал танасидан ёвуз руҳларни ҳайдашида ёрқин намоён бўлади.
Марказий Осиё халқларида шомонлик реликтлари турли кўринишларда кузатилади. Халқ орасида турли кўринишдаги беморларни даволаш «дуохонлик» билан бошланиб, касални тол навдалари билан «уриш» орқали амалга оширилади. Бунда тол новдалари қирқта бўлиши керак. Шу каби маросимнинг яна бир тури - «кинна», яъни бемор танасидан касални ҳайдашнинг алоҳида усулидир.
Шомонлик элементлари сифатида куёвнавкарлик билан боғлиқ бўлган одатни - куёвнинг келинникига жўралари билан жўрабоши бошчилигида қийқириқлар билан базмга бориш маросимини кўрсатиб ўтиш мумкин. Жўрабоши қўлида тол навдаларини ушлаган ҳолда навкарлар боши узра елпийди, бунга жавобан навкарлар жўр бўлишиб қийқиришади. Буларнинг барчаси куёвдан ёвуз руҳларни ҳайдашга қаратилган. Шу билан бирга, ўзбек, тожик ва бошқа халқларда бирор кимса узоқ вақт касал бўлса, у яқинлари, танишлари ёки табиблар маслаҳатига кўра, соғайишнинг бирдан бир йўли - бу руҳлар билан алоқа қилиш миссиясини бўйнига олиш эканлигига ишонади. Бундай ҳолат халқ орасида «одамли» дейилади, яъни унинг кетида қандайдир кучлар бор деб ҳисобланади. Бундай одамлар аста-секин инсонларни «даво­лаш» билан шуғуллана бошлайди.
Ўзбекларда кўпинча касалликлар ёвуз руҳлар макр-ҳийласи туфайли келиб чиқади деб ҳисобланади. Ҳали ҳам ўзбек халқи орасида руҳлар ҳокимияти одамлар тақдирини, табиат кўринишларини айтиб беришига ишонувчи киши­лар мавжуд. Чилдирма садоси ва маросим айтимлари баъзи кишиларни касалликлардан фориғ бўлишига ишонишга олиб келмоқда. Фолбин-бахшиларга асосан аёллар яқинлари касал бўлиб ётиб қолганда, оилавий ҳаётларида ўзаро келишмовчиликлар юз берганда, бирор буюми ёки жониворлари йўқолганда, фарзандсизлик ҳолатида, умуман, оила турмуш тарзида оғир вазиятларда мурожаат қиладилар.
Шомонлик, фолбин-бахшичилик ( ёки азайимхонлик) амаллари жуда хилма-хил ва кенг қамровлидир. Ушбу вазифаларни муваффақиятли амалга оширишда шу тоифадаги кишилар бениҳоят улкан ғайритабиий қобилият соҳиблари бўлмоғи лозим деб ҳисоблашган. Улар ҳомий руҳлар ёрдамида асосан қуйидаги тўртта муҳим вазифани бажарганлар. Биринчидан, касаллик сабаби ва уни даволаш йўлларини билиш. Иккинчидан, турли-туман маросимлар асосида беморларни даволаш. Учинчидан, келажак ва инсон тақдирини олдиндан башорат қилиб, шу жумладан, узоқ масофада яшовчи кишилар тақдирини ҳам олдиндан айтиб берган, ва ниҳоят тўртинчидан, бедарак кетган одамлар, йўқолиб қолган ҳайвонлар ва нарса-буюмларни қидириб топиш. Шунингдек, фолбинлар буюмлар ким томонидан ўғирланганлигини ҳомий руҳлар кўмагида аниқлаштирган ҳолда қидириб топиш сингари вазифаларни ҳам бажарадилар.
Фолбинлик ёки азайимхонлик вазифаларини адо этиш учун кишилардан махсус қобилиятга эга бўлишлари зарур ҳисобланган. Ушбу иқтидор кўпинча туғма бўлмасдан, маълум жиддий тайёргарлик натижасидагина эгалланган. Бунинг учун танланган номзод қирқ кун давомида ўз хонадонида ташқи дунёдан ажралган ҳолда чиллада ўтиради. Бу давр шомонликнинг «чилла даври» ҳисобланади. Умуман, халқ тасаввурида инсонларни инс-жинслар таъсиридан эсон-омон асраш уларнинг чилла даври (чилла - форсча «чихил» - қирқ деган маънони билдиради) тартиб қоидаларга қанчалик риоя қилишларига боғлиқ бўлган. Чилла инсон ҳаётидаги хатарли, энг оғир ва энг масъулиятли даврни англатувчи атама ҳисобланади.
Инсон ҳаётининг уч даври билан боғлиқ ҳолда чилла даври урф-одатларидан, кишилар учун муҳим аҳамиятга эга бўлган. Аввало шуни эслаш лозимки, ҳар уч даврдаги чилладан кўзланган асосий мақсад, чиллали одам ва ушбу хонадонни ёвуз кучлар, ёмон кўзлар ҳамда турли инс-жинслар таъсиридан ҳимоя қилиш бўлган. Анъанага кўра, ҳар уч чилла даврида, яьни туғилганда, никоҳ тўйи ва мотам маросимда ҳам чиллали хонадонда қирқ кун мобайнида ушбу уй чироғи ўчирилмайди ва чиллали одам ёлғиз қолдирилмайди. Шунингдек, ҳар уч чилланинг ҳам айнан бир хил кунлари (кўпинча учинчи, еттинчи, йигирманчи, қирқинчи)га кўпроқ эътибор қаратилади ва бу даврда чиллали уйга исириқ тутатиб туриш доимий шартлардан бири ҳисобланган.
Бахшиларнинг таъкидлашича, фолбин-бахшилар томонидан тутиладиган чилла турлича бўлиб, улар орасида энг оғири ва хавфлиси бахшилар томонидан тутиладиган «қора чилла» ҳисобланади. «Қора чилла»да ўтирадиган киши 40 кун мобайнида бир уйдан ташқарига чиқмаган ҳолда чимилдиқнинг ичида ўтириши лозим бўлган. У бу даврда бошқа одамлар билан гаплашмаслиги ва фақат ўз уйида яқин кишиси томонидан пишириб берилган пок овқатни ейиши лозим бўлган. Бу даврда бўлғуси бахшининг қабристонига бориши, ўлик кўриши, ариқда оқаётган сувдан ўтиши қатъий тақиқланган. Бу жараёнда бўлғуси бахши доимий равишда энг яқин кишиси ёки устоз бахши назоратида бўлган. Агар бўлғуси бахши назоратсиз қолиб, ташқарига чиқиб кетса, руҳий хасталикка чалиниб эсдан оғиши таъқидлаган.
Водийда яшовчи кўплаб ўзбек ва тожик фолбин-бахшилари (азайимхонлари) эса касал­лик хуруж қилганида уқалаш орқали танани қиздириб, беморни терлашга мажбурлаганлар. Айрим бахшилар кўкйўтал, бош оғриғи, бепушт аёлларни даволаган бўлсалар, бошқалари шол, соқов бўлиб қолган, баданига турли тошмалар тошган кишиларни, руҳий касалланган кишиларни даволар эканлар. Бахши олдига келган беморнинг қайси аъзоси оғриётганлигини бемор ташрифи туфайли унинг ўзининг ҳам танасидаги ўша аъзо оғришидан билиб олар экан. Маросим давомида бахши билан бирга беморнинг ёнида ўтирганлар ҳам баъзида жазава ҳолатига тушганлар. Шундан сўнг бахши беморни еттита ёки тўққизта тол ва жийда хивчинлари билан ўнг томонидан бошлаб урган ва жинларни гўё чап тарафдан ҳайдаб чиқарган. Одатда, тол хивчинлари ёки мевали дарахт шохлари касаллик ҳолатига қараб ишлатилган. Бемор енгилроқ хаста бўлса мевали дарахт, оғирроқ касал бўлса мевасиз дарахт (тол) хивчинларидан фойдаланилган. Тол ёхуд мевали да­рахт хивчинлари ишлатилишига қараб, гўёки ёвуз руҳларни касал танасидан якуний ҳайдаш бўлган. Кўчирма қунида бахши бемор елкаси, қўлларини силаган холда унинг танглайини кўтариб қўйган.
Марказий Осиё халқлари ҳаётидан келтирилган мазкур мисоллар шомонлик анъаналарининг нафақат қолоқ дунёқараш шакллари шароитида, балки маданий-тарихий ривожланган жамиятда ҳам яшовчанлигини яққол намоён этади. Анъаналар кўпинча ўзгаради, мослашади, амалдаги расмий дин талабларининг у ёки бу жиҳатларига маълум даражада бирикади. Чунончи, ислом шароитида шомонлик ҳаракатлари одатда мусулмон анъаналарига кўра фотиҳа билан якунланади, бироқ айрим фолбинлар мусулмонликка тўғри келмайди деб фотиҳа қилмайдиган ҳоллар ҳам учраб туради.