Muqobil energiya manbalari

6-MAVZU: NOCHIZIQLI ELEKTR ZANJIRLAR
Reja:

Nochiziqli elektr zanjirlari. Nochiziqli elementlarning volt-amper xarakteristikalari (tavsiflari) va ularni approksimatsiyalash.

Boshqariladigan va boshqarilmaydigan nochiziq elementlar. Inersion va noinersion nochiziqli elementlar.

Nochiziqli elektr zinjirlarni hisoblashning grafik hamda analitik usullari.

Tok va kuchlanish stabilizatorlari va chastota o‘zgartirgichlar.

1.Nochiziqli elektr zanjirlar.
Elektr zanjirini qarshiligi tok kuchiga va kuchlanishiga bog’liq bo`lgan zanjir nochiziqli zanjir deb ataladi. Nochiziqli zanjirlarga cho`g’lanma lampalar, elektron lampalar, ion va yarim o`tkazgichli asboblar misol bo`la oladi. Buday zanjirlarning qarshiligi doimiy bo`lmagani uchun zanjirdagi tok kuchi uning qismlaridagi kuchlanishga proporsional bo`lmaydi. Nochiziqli zanjir uchun Om qonunini tadbiq etib bo`lmaydi. O`tish chegaralarida n-yarim o`tkazgich tomonda rekombinatsiya natijacida kovaklar, p-yarimo`tkazgich tomon da elektronlar qatlami hosil bo`ladi va p-n o`tishda ichki maydon yuzaga keladi, ya`ni chegaraviy qatlamda asosiy tok tashuvchilarning kambag’allashuvi hosil bo`ladi. Bu qatlam katta qarshilikka ega bo`ladi. Teskari ulashda kambag’allashgan qatlam kengayadi, berkituvchi maydon E<sub>b</sub> kuchayadi. Natijada diffuziya toki kamayadi, dreyf toki o`zgarmaydi. p-n-o`tishdagi natijaviy tokni yo`nalishi dreyfli tok yo`nalishiga mos keladi va u juda kichik bo`lib, teskari tok deyiladi. To`g’ri yo`nalishda ulanganda tashqi elektr maydoni berkituvchi qatlam maydoniga qarshi bo`lib, uni zaiflashtiradi, potetsial to`siq keskin kamayadi. Bu diffuziya tokining ortishiga va teskari (dreyfli) tokning kamayishiga olib keladi. Natijaviy tokning yo`nalishi diffuziya toki yo`nalishi bilan mos tushadi. Yarim o`tkazgichda asosiy tok tashuvchilar konsentratsiyasi noasosiyga nisbatan bir necha daraja yuqori bo`ladi. Shuning uchun to`g’ri tok teskari tokdan yuz, ming barobarga ortishi mumkin.
Shunday qilib, p-n-o`tish to`g’ri yo`nalishda tokni o`tkazadi, teskari yo`nalishda o`tkazmaydi, ya`ni bir tomonlama o`tkazuvchanlik hususiyatiga ega bo`ladi. Volt-amper tavsifnomasiga ko`ra U<sub>tes</sub> teskari kuchlanish kritik qiymatga yetganda teskari tok keskin ortadi, bu p-n-o`tishning teshilishi deyiladi. To`g’ri yo`nalishdagi mahlum kuchlanishdan keyin p-n-o`tishning hajmiy zaryad qismi keskin torayadi va diffuziya toki tez surhatlar bilan orta boshlaydi.Ushbu hususiyatni harakterlovchi tok qiymatining kuchlanishga bog’lanishi p-n-o`tishning vo`ltamper tavsifnomasi deyiladi. Diod tokni o`tkaza boshlaganda unda kuchlanish tushishi yuzaga keladi. Bu kuchlanish tushishi potentsial to`siq qiymatiga teng va uni to`g’ri kuchlanish tushushi deyiladi.