Muqimiy nomidagi

2.2. O‘zbek tili unli fonemalarining sistemasi A.Nurmonov talqinida
Tilning uch darajadagi (yuqori, o‘rta va quyi) ko‘tarilish va lablanish-labnanmaslik belgilari kuchli pozitsiyadagi unli fonemalarning asosiy (konstitutiv) belgilari hisoblanadi. Unlilar qatori (old qator, o‘rta qator va orqa qator) so‘z shakl tarkibidagi pozitsiyaga bog‘liq belgi bo‘lgani uchun unlilarning asosiy belgilari qatoriga kirmaydi.
Unli fonemalarning asosiy belgilariga ko‘ra tasnifini quyidagi jadvalda ko‘ring:

Unli fonemalar	Asosiy belgilari
	Tilning qo‘tarilish darajasi			Lablanish belgisi bor-yo‘qligi
	yuqori	o‘rta	quyi	lablangan	lablanmagan
i	+				+
u	+			+
o‘		+		+
O			+	+
E		+			+
A			+

Jadvaldan ko‘rinib turibdiki, tilning ko‘tarilish darajasiga ko‘ra o‘zbek tilining unli fonemalari oppozitsiyasi «uch pog‘onali», lablanish belgisiga ko‘ra ikki sinfli to‘rtburchak sistemadir.

Keng o a
o‘rta keng
(o‘rta tor) o‘ e
tor u i
Lablanish belgisi tor unlidan keng unliga qarab kuchsizlanib boradi: u – kuchli lablangan, o‘ – kuchsizroqlablangan, o – o‘ta kuchsiz lablangan.
Yuqoridagi unli fonemalar tilning ko‘tarilish darajasiga ko‘ra bo‘linishida (o, a: o‘, e: u, i:) kenglik, o‘rta kenglik, torlik belgilari shu mikrostruktura elementlari uchun birlashtiruvchi, mikrostrukturalar uchun esa farqlovchi belgi rolini o‘ynaydi. Bu unlilar bir belgiga asoslangan quyidagi teng huquqlioppozitsnyalarni hosil qilishi mumkin: lablanish belgisining bor-yo‘qligiga ko‘ra: (o-a, o‘-e, i-u), kompaktlik-diffuzlikbelgisiga ko‘ra umumiy, lablanish belgisiga ko‘ra farqli belgiga ega, kompaktlik-diffuzlik belgisiga ko‘ra: o (kompakt, ochiq), u (diffuz, yopiq), a (komlakt; ochiq), i (diffuz, yopiq), shu bilan birga, mazkur ikki oppozitsiya a’zolari o‘rta ko‘tarilish (yarim ochiq, yarim yopiq) unlilariga, bir tomondan, «kompakt-kompaktemaslik», ikkinchi tomondan, «diffuz-diffuzemaslik» belgisiga ko‘ra oppozitsiyaga kirishadi:
o (kompakt) – u (kompakt emas)
a (kompakt) – o (kompakt emas)
i (diffuz) – e (diffuz emas)
u (diffuz) – o‘ (diffuz emas).
Unlilarningyuqoridagidek oppozitsiyasini A.M.Shcherbak shunday aks ettiradi.¹

a – e,	e – i	lablanmagan (oddiy tonnalik)
o – o‘,	o‘ – u	lablangan (bemol’ tonnalik)
ochiq	yopiq
yarim	yarim
ochiq	yopiq

A.A.Abduazizov o‘zbek tili unlilarining ikki farqlovchi belgisiga ko‘ra ham oppozitsiyasini ko‘rsatadi.² Bunga asosan, unlilar quyidagicha oppozitsiyaga kirishadi:
(i-u) yopiq,lablanmagan – yarim yopiq, lablangan:
(i-o) yopiq, lablanmagan – yarim yopiq, lablangan)
(e-o) yarim yopiq, lablanmagan – ochiq, lablangan)
(a-u) ochiq, lablanmagan – yopiq, lablangan)
(a-u) ochiq, lablanmagan – yarim yopiq, lablangan)
Ko‘rinib turibdiki, o‘zbek tili unlilarining bir belgi asosida farqlanuvchi uchta oppozitsiyasi, ikki belgi asosida farqlanuvchi oltita (unda lablanish belgisi bilan tilning ko‘tarilish darajasi belgisi birga olinadi) jami 9 ta unlilar oppozitsiyasi mavjud. Agar lablanish belgisi bilan tilningko‘tarilish belgisi alohida olinsa, o‘zbek tilida 13 ta unlilar oppozitsiyasi mavjud bo‘ladi.