Muqimiy nomidagi Qo`qon Davlat pedagogika instituti Ziyayev Adhamjon Nisolmuxammatovich

Aqli zaif bolalar bilan olib boriladigan korreksion ishlar. 
Aqli zaif bola 
bilan  korreksion  ishlarni  erta  boshlash  nuqsonni  maksimal  darajada  tuzatish  va 
ikkilamchi  chetlanishlarning  oldini  olishga  imkon  beradi.  Aqliy  qoloqlikni 
psixologik-pedagogik diagnostika qilishni o’z vaqtida o’tkazish juda muhimdir.  
Aqli  zaif  bolalar  oila  yoki  sog’liqni  saqlash  tizimiga  qarashli  maxsus 
yaslilarida  tarbiyalanadilar.  Maktabgacha  yoshdagi  bolalar  bilan  olib  boriladigan 
korreksion  ishlar  aqli  zaif  bolalar  uchun  maxsus  bolalar  bog’chalarida  amalga 
oshiriladi.  Aqli  zaif  bo’lgan  maktabgacha  yoshdagi  bolalar  ommaviy  bolalar 
bog’chalaridagi  maxsus  guruhlarga  qabul  qilinishlari  mumkin.  Ularda  o’qitish 
maxsus bolalar bog’chasidagi kabi maxsus dastur bo’yicha olib boriladi. 
Maktab  yoshidagi  aqli  zaif  bolalar  maxsus  (korreksion)  maktablarda 
o’qitiladilar,  bu  yerda  o’qitish  davlat  ta’lim  standarti  asosida  maxsus  dastur 
bo’yicha olib boriladi. Bunday  maktablarda umumiy o’rta  ta’lim fanlari (ona tili, 
o’qish,  matematika,  geografiya,  tarix,  tabiat,  fizkultura,  rasm,  musiqa, 
chizmachilik)  bilan  birga  maxsus  korreksion  fanlarni  ham  o’qitiladi.  Maxsus 
maktablarda  mehnat  ta’limi  muhim  o’rin  egallaydi.  Mehnat  ta’limi  IV  sinfdayoq 
professional  xususiyatga  ega  bo’lib,  bolalar  o’zlari  bajara  oladigan  kasbni 
o’zlashtiradilar. Tarbiyaviy ishlar ham katta ahamiyatga ega bo’lib, asosiy maqsad 
tarbiyalanuvchilarni  ijtimoiylashtirish,  bolalarda  ijobiy  sifatlarini  tarbiyalash, 
atrofdagilar  va  o’zlariga  to’g’ri  baho  berishga  o’rgatiladilar.  Ayni  vaqtda 
respublikada  aqli  zaif  bolalar  uchun  maxsus  maktablarning  90  %  ini  maktab-
internatlari tashkil etadi. 
Goho  aqliy  rivojlanishida  nuqsoni  bo’lgan  bolaning  ommaviy  umumiy 
o’rta  ta’lim  maktabiga  javob  etilish  holati  ko’zga  tashlanadi.  Bunday  holatda 
bolaning  taqdiri,  uni  o’qitish  va  tarbiyalash  ma’suliyatini  ota-onalar  o’qituvchi-
defektologlar bilan kelishib olishlari  zarur.  Normal  rivojlanuvchi  bolalar bilan bir 
sinfda  o’qiydigan  aqli  zaif  bola  alohida  munosabatni  talab  etadi.  Bola  kuchi 
yetganicha, darsning borishiga halaqit  qilmay sinf faoliyatida ishtirok etishi kerak. 
Unga biror narsaning  tushunarsiz bo’lishiga  yo’l  qo’yish  mumkin  emas.  Bu  holat 
keyin o’quv materialining mutlaqo tushunmasligiga olib keladi.  Nutq – faqatgina 
insonga  xos  bo’lgan  muhim  psixik  funksiyadir.  Nutqiy  munosabatlar  yordamida 
shaxs ongida borliqni aks ettiruvchi bilimlar doimiy ravishda to’ldirilib va boyitib 
boriladi.  
Nutqiy  nuqsonlarni  o’rganish,  oldini  olish  va  korreksiya  bilan  korreksion 
pedagogika  (defektologiya)ning  muhim  sohasi  -  logopediya  (yunoncha  logos  – 

---

  
 
                                                                     
114 
 
so’z va paideia - tarbiyalash) shug’ullanadi. Patogen omil ta’sirida yuzaga kelgan 
nutqiy buzilishlar o’z-o’zidan yo’qolmaydi va u maxsus tashkil etilgan korreksion-
logopedik choralarsiz bolaning keyingi rivojiga salbiy ta’sir ko’rsatadi. 
Nutqiy buzilishini keltirib chiqaruvchi sabablar orasida ekzogen (tashqi) va 
endogen (ichki) omillar asosiy rol o’ynaydi. Bundan tashqari (anatomik-fiziologik, 
morfologik),  funksional  (psixogen),  ijtimoiy-psixologik  (atrof-muhitning  salbiy 
ta’siri), psixonevrologik (psixik funksiyalarining buzilishi (aqli zaiflik, xotira yoki 
diqqatning buzilishi va boshqalar) sabablarning ham ta’siri sezilarli bo’ladi.  
Ekzogen-organik omillar sirasiga: bolaning  markaziy  nerv tizimi  va  uning 
organizmiga salbiy ta’sir etuvchi omillar (infeksiya, jarohatlar, intoksikatsiya), turli 
akusherlik  patologiyalari  (bel  torligi,  tug’ilishning  cho’zilib  ketishi  yoki  tez  sodir 
bo’lishi,  yo’ldoshga  o’ralib  qolishi,  bolaning  noto’g’ri  joylashishi  va  boshqalar), 
malakali  akusherlik  yordamining  ko’rsatilmasligi,  chala  tug’ilish  kabi  holatlar 
sabab bo’ladi. 
Hozirgi kunda logopediyada nutqiy buzilishlarni ikki turi ajratiladi: 
1)
 
tibbiy-psixologik nutqiy buzilish; 
2)
 
psixologik-pedagogik nutqiy buzilish.  
Tibbiy-psixologik  turda  ko’riladigan  hamma  nutqiy  buzilishlarni  quyidagi 
ikki yirik guruhga ajratish mumkin:  
1)
 
og’zaki nutqning buzilishi; 
2)
 
yozma nutqning buzilishi. 
Og’zaki nutqning buzilishi o’z navbatida quyidagi ikki turga ajratiladi:  
1)
 
nutq ifodalanishi fonasion tuzishi (nutq talaffuzi) ning buzilishi; 
2)
 
fikr  strukturali-semantik  (ichki)  tuzilishi  (nutqning  tizimli  yoki 
polimorf)ning buzilishi  
Psixologik-pedagogik  (pedagogik)  klassifikasiyalash  uni  pedagogik 
jarayonda qo’llashga yo’naltirilgan bo’lib, bolalar jamoasi bilan nutqiy nuqsonlarni 
tuzatishga  yo’naltirilgan  korreksion-rivojlantiruvchi  ta’sir  ko’rsatish  metodlarini 
ishlab chiqishga xizmat qiladi. 
Psixologik-pedagogik  (pedagogik)  klassifikatsiyalashga  ko’ra  nutqning 
buzilishi quyidagi ikki guruhga ajratiladi: 
1.  Muomala  vositalari  (fonetik-fonematik  va  nutqning  umumiy 
rivojlanmaganligi)ning buzilishi. 
2
. 
Muomala vositalarini qo’llashdagi buzilishlar.