Muqaddimat ul-adab. Mahmud Zamaxshariy asarlari. Az-Zamaxshariy o’z davrining yirik tilshunosi

Nazorat uchun savollar:

1. 
   Turkiy tillarga doir qanday lugatlar mavjud?
   
2. 
   Abu Hayyonning turkiy xalqlarning tarixi va tiliga bagishlangan asarlari haqida nimalarni bilasiz?
   
3. 
   Jamoliddin ibn Muxanna «Xiliat-ul~inson va xalibat ul-lison» asarida qanday masalalarga e'tibor qaratgan?
   
4. 
   «Kitob at-tuhfa» asarida qanday masalalar yoritilgan?
   
5. 
   Mahmud Koshg’ariyning «Devonu lug'otit turk» asari qachon va qanday maqsadda yaratildi?
   
6. 
   Asarning muqaddima qismida qanday masalalar yoritilgan?
   
7. 
   «Devonu lug'otit turk» asarining lug'at qismi qaysi bo'limlarni o'z ichiga oUtdi? 8. Mahmud Koshg’ariyning lingvistik qarashlari nimadan iborat?
   

9.«Devonu lug'otit turk» asari qanday ilmiy, tna'naviy-ma'rifiy ahamiyatga ega?

10. 
    Mahmud Zamaxshariy tilshunoslikka oid qanday asarlar yaratdi?
    
11. 
    «Muqaddimat ul-adab» asarida qanday masalalar yoritilgan? 72. Arablar Mahmud Zamaxshariyning arab tili grammatikasini o'rganish borasidagi xizmatlarini qanday baholashadi?
    

13. Mahmud Zamaxshariy turkologiya taraqqiyotiga qanday hissa qo'shdi? 14. Mahmud Zamaxshariyning asarlari tadqiqi bilan kimlar shug’ullangan?

Mahmud Az-Zamaxshariy hazratlari o`z asarlarida o`sha davrdagi arab tilida iste’molda bo`lgan barcha so`zlar, iboralarni keng ochib berishga harakat qilgan. So`zlarning etimologiyasiga katta e’tibor qaratadi. Shu boisdan, Zamaxshariyning ushbu asarini, mazkur yo`nalishdagi dastlabki asarlardan deyishga to`la haqlimiz. “Muqaddamat ul-adab”ning arab, fors, turkiy, mo`g`uliy lug`atlar kiritilgan nusxalari ham mavjud.

Zamaxshariyning “Muqaddimat ul-adab” (adabiyotga kirish) asari tilshunoslik uchum ham katta ahamiyatga ega. Bu asar Xorazmshoh Alovuddavla Otsizga bag’ishlab yozilgan bo’lib, 5 qismdan iborat:1.Ot2. Fe’l3.Bog’lovchilar4.Ot o’zgarishlari5.Fe’l o’zgarishlariMazkur lug’at kitob o’sha davrda arab tilining iste’molda bo’lgan barcha so’zlari iboralarini qamrab oladi. Bu so’zlarning ma’nolari, etimologiyasi yetarli darajada keng sharhlangan. “Muqaddimat ul-adab” fors tilidan tashqari chig’atoy (o’zbek), mo’g’ul, turk tillariga ham tarjima qilingan. Bu asarning bir necha qo’lyozmalari O’zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi Sharqshunoslik institutida saqlanmoqda.
“Muqaddimat ul-adab” asarning bizgacha yetib kelishi tilshunoslikning katta baxti hisoblanadi. Chunki u o’zbek tili tarixini o’rganishda qimmatli va ishonchli material bo’lib xizmat qiladi. Shuning uchun ham bu haqida Sadriddin Ayniy : “Muqaddimat ul-adab “ asari o’zbek tili uchun butun dunyoning xazinasi bilan barobardir”, - deb yozgan edi. Bu asar asrimizga kelib ko’pchilik tilshunos olimlarning diqqatini tortdi. Ayniqsa N.N Poppe va A.K. Borokovlar uning mo’g’ul va o’zbek tiliga doir qismini tadqiq qilishda va butum asarning matnini nashr qilishda katta xizmat qildilar.
Asarda ismlar tematik tamoyil asosida guruhlarga bo’linadi: vaqt nomlari, osmon jismlari nomlari, tabiat hodisalari nomlari, metall va minerallar nomlari, aloqa yo’llari nomlari, suv bilan bog’liq nomlar, o’simlik nomlari va boshqalar.
Asarda fe’llar arab grammatikasi an’anasiga muvofiq o’zak tarkibiga ko’ra sinflarga ajratilgan. “ Muqaddimat ul-adab“ asarning chig’atoy va mo’g’ul tillaridagi tajima matni 1938-yil N.N.Poppe tomonida alohida kitob holida nashr etilgani turkiyshunoslik va mo’g’ulshunoslikda katta voqea bo’ldi.