Muqaddima


TO’G’RI OVQATLANISH ASOSLARI



Download 4,57 Mb.
Pdf ko'rish
bet269/353
Sana03.09.2021
Hajmi4,57 Mb.
#163474
1   ...   265   266   267   268   269   270   271   272   ...   353
Bog'liq
Normal Fiziologiya Qodirov

TO’G’RI OVQATLANISH ASOSLARI 
Hakimlar  qadim  zamonlardayoq  ovqatlanish  masalalariga  katta  ahmiyat  berishgan. 
Chunki  odamning  sogligl,  ish  qobiliyati,  kasalliklardan  tuzalishi  ko'p  jihatdan  iste‘mol 
qiladigan ovqatning tarkibi, sifati, miqdoriga bog‘liq. 


 
 
223 
 
Bir qaraganda, to'gri ovqatlanish nima, degan savolga javob osondek tuyuladi. To`g

ri 
ovqatlanishni  tashkil  qilish  uchun  nimani  istemol  qilish  zarur  va  qachon  ovqatlanish 
kerakligmi bilish lozim. 
Ovqatlanish  eng  avvalo  organizmning  molekular  turg‘unligini  saqlashga  qaratilgan. 
Odam orgmizmming molekulyar tarkibi juda murakkab, shuning uchun ham ovqat bilan 
xilma-xil  moddalarni  istemol  qilish  kerak  bo`ladi.  Ovqatdagi  moddalar  bir  nechta 
komponentlardan  iborat:  birinchidan, bu  tabiiy  oziq  moddalar ~ oqsil, yog

, uglevodlar, 
ikkinchidaii  anorganik  moddalar,  uchmchidan  —  ovqatlanishning  almashtirib 
bo'lmaydigan qo'shimcha omillari (vitaminlar va mikroelementlar). to

rtinchidan — osma 
(o

zSashtmlmaydigan) moddalar, beshinchidan — zararli moddalar. Iste‘mol qilynadigan 
kundalik  ovqat  zarur  moddalarning  hammasiga  ega  bo`lishi  va  unda  zararli  moddalar 
iloji  boricha  kam  bo`lishi  kerak.  Bunga  iete‘mol  qilinadigan  ovqat  turini  ko

payfciris$i 
yfcli bilan erishish mumkin. 
Katta  yoshli  odamning  oqsil,  yog`,  uglevodlar  va  boshqa  moddalarga  bo`lgan 
kundalik ehtiyoji haqida yuqorida aytib olilgan edi. Shu moddalarning ovqatdagi miqdori 
ularga bo`lgan ehtiyojm qoplashi shart. 
Bundan  tashqari,  ovqatning  kalorik  sig‘imi  organizmning  boshqarilmaydigan  va 
boshqarib sarflaydigan energiya miqdoriga teng bo`lishi kerak. 
Aytilgan  gaplar  hozirgi  zamon  balanslangan  (kirim,  chiqim  tengligi)  ovqatlanish 
nazariyasinmg asoslaridir. Bu izchil nazariya ko‗p samarali ham boldi. Unga asoslanib, 
odam  organizmining  energiya  va  plastik  materiallarga,  ovqatlanishning  qo'sMmcha 
omillmga bo`lgan ehtiyojlari ilmiy ravishda aniqlandi, Bu mumtoz bo lib holgan nazariya 
ovqadanishdagi nuqsonlar yuzaga keltiradigan xastaliklarni davolash imkonini tug‘dirdi. 
Ammo, bu nazariyada rioya qilish amaliy ovqatlanmda bir qator noto

g

ri yo

nalishlar 
paydo bo`lishiga olib keldi. Element ovqatlanish masalan, bu yo

nalishlardan biridir. Bu 
yo

nalish  tarafdorlari  odam  iste‘mol  qiladigan  tabiiy  ovqat  o'miga  uning  parchalanishi 
natijasida  hosil  bo`ladigan  oxirgi  elementlari  —  aminokislotalar  aralashmasi,  yog

 
kislotalari,  monosaxaridlar  va  h.  k.  bilan  ovqatlanishni  tavsiya  qildilar.  Bu  yo'nalishga 
asoslanadigan bo`lsak
s
 ovqat ballast moddalardan juda ham tozalangan bo`lishi kerak. 
Osmasiz,  tozalangan  oziq  moddadarni  is‘temol  qilish  meva-sabzavotlarni  kam 
iste‘mol  qilishga  olib  keldi.  Natijada  ba‘zi  kasalliklar,  xususan  hazm  tizimi  a‘zolari 
kasalliklari ko

paydi. 
Balanslangan  ovqatlanish  nazarayasiga  asoslangaa  holda,  boshqa  noto

g

ri  xulosalar 
ham  qilindi.  Bularga  yana  bir  misol  qilib  I  I.  Mechnikov  oldinga  surgan  bir  fikrni 
keltirish mumkin, Olim fikricha yo`gon ichakdagi mikroorganizmlar ballast moddalardan 
va  boshqa  o

zlashtirilmagan  birikmalardan  foydalanib,  sezilarli  miqdorda  zaharlovchi 
moddalarni  sintezlaydi.  Natijada  makroorganizm  zaharlanib,  tez  qariydi  va  oiadi. 
Demak,  tez  qarishning  oldini  olish  uchun  mikroblardan  qutilish  yoki  ularning  turlari 
o

rtasidagi  miqdoriy  nisbatni  sut  achituvchi  mikroblar  kiritib  (qatiq  ichib),o

zgartirish 
kerak, degan fikrlar tug'ildi. 
Hazm  jarayonlarining  yangi  mexanizmlar  ini  (masalan,  membrana  hazmini)  kashf 
etilishi,  mikrobsizlikning  hayvonlar  organizmiga  ta'sirini  o

rganilishi,  monomerlardan 
tuzilgan  ovqatning  organizm  faoliyatlariga  bevosita  ta‘siri  aniqlanishi  balanslangan 
ovqatlanish nazariyasiga yangiliklar kiritilishini talab qildi. 
Yangilangan  nazariya  bo

yicha  organizmning  faoliy  holatini  ta‘minlash  uchun  ovqat 
tarkibidagi oziq moddalar bilan bir qatorda undagi ballast moddalar ham muhim. Undan 
tashqari, bu nazariya ma'lum ma‘noda tashqi muhit hisoblangan ichakdan organizmning 


 
 
224 
 
ichki  muhitiga  yana  bir  necha  kirim  (moddalar  oqimi)  borligini  e‘tiborga  olishni  talab 
qiladi. 
Bu ichak gormonlari va boshqa fiziologik faol moddalarning oqimi, ichak bo

shlig

iga 
shiralar tarkibida ajralgan moddalarning katta oqimi, mikroblar faoliyati natijasida hosil 
bo`lgan moddalarning oqimi, ovqat bilan qabul qilingan zararli moddalarning oqimi. 
Ma‘lumki,  hazm  tizimida  moddalar  foydali  nutrientlarga  va  o`zlashtirilmaydigan 
ballastga  bo`linadi.  Ammo  evolyutsiya  davomida  ovqatlanish  jarayoni  uchun  faqat 
o

zlashtiriladigan  nutrientlar  emas,  balki  ballastlar  ham  muhim  bo`lib  qolgan.  Bu 
ballastlardan,  birinehi  galda,  ovqat  tolalarini  ko

rsatish  kerak.  Bu  tolalar  (sellyuloza, 
pektin,  lignin  va  boshqalar)  hazm  tizimidan  ximusning  o

tish  tezligiga,  suv  va 
elektrolitlar,  organik  moddalarning  so

rilishiga  ta‘sir  qiladi,  o

z  yuzasiga  ba‘zi 
moddalarni  biriktirib,  ularni  organizmdan  chiqarilishini  ko

paytiradi.  Shuning  uchun 
bo`lsa  kerak,  ballasti  kam,  tozalangan  ovqat  iste‘mol  qilish  keng  tarqalgan 
mamlakatlarda  bir  qator  kasalliklar  (gipertoniya,  ateroskleroz,  miokard  infarkti,  o`t 
pufagi  va  qovuqda  tosh  hosil  bo`lishi)  ko

payib  ketdi.  Ovqatda  tolalar  miqdorini 
ko

paytirish  qonda  xolesterin, steroid  gormonlar  miqdoriga  ta‘sir  qiladi.  Buning  sababi, 
tolalar  bilan  birlashgan  holda  organizmdan  ko

p  miqdorda  o

t  kislotalar  ajraladi. 
Yo

qotilgan o

t kislotalar o

mini to 
`ldirish  uchun  jigar  xolesterindan  o

t  kislotalar 
sintezini jadallashtiradi. Xolesterinning qondagi miqdori kamayadi. 
Demak,  kundalik  ovqatda  faqat  oqsil,  yog

,  uglevodlar,  vitaminlar,  mikroelementlar 
emas,  balki  meva  va  sabzavotlarning  qimmatli  qismi  bo`lgan  ovqat  tolalari  ham  yetarli 
miqdorda  bo`lishi kerak Y eyilgan ovqatni yetarli darajada o

zlashtirish uchirn endogen 
va  ekzogen  fiziologik  faol  moddalarning  ichakdan  ichki  muhitga  oqimi  muhim 
ahamiyatga  ega.  Birinehi  galda,  bu  intestinal  gormonlar  oqimidir.  Turli  usullar 
yordamida 
o'tkazilgmi  tadqiqotlar  hazm  tizimidagi  endokrin  hujayralarning  massasi  organizmdagi 
boshqa  ichki  sekretsiya  bezlarining  umumiy  massasidan  ko'pligini  ko'rsatdi.  Enterin 
gormonal tizimi sintezlaydigan gormonlar hazm a‘zolari faoliyatini boshqarishda ishtirok 
etishdan  tashqari,  umumiy  metabolik  samaraga  ham  ega  Ular  ta‘sirini  yo'qotish  (ma-
salan,  o

n  ikki  barmoq  ichakni  olib  tashlash)  organizmda  oglr  patologik  holat 
rivojlanishiga, xatto olimga olib keladi. Ichak gormonlari ishtahani boshqarishda ishtirok 
etib,  ovqat  iste‘mol  qilinishi  va  uning  o'zlashtmlishmi  ta‘minlaydigan  jarayonlarni 
bog‘laydi. 
So

nggi vaqtlarda sut va bug‘doy oqsillarmi pepsin parchalagan vaqtda morfmsimon 
moddalar hosil bolishi aniqlandi. Bu moddalar tabiiv  sharoitda tabiiy oziq moddalardan 
hosil  bolganidan  ekzorfinlar  deb  atalgan.  Balki  bu  moddalar  ma‘lum  miqdorda  qonga 
o‘ib, endorfmiar kabi hissiyotlarga ta‘sir qilar va ta‘mli ovqat iste‘mol qilingandan keyin 
kayfiyatning yaxshilanishiga sabab bolar. 
To'g'ri  ovqatlanishni  tashkil  qilishda  hazm  tizmmdagi  bakteriyalarning  nutrient  va 
ballast  moddalarga  tasir  qilish!  tufayli  hosil  bo`ladigan  va  so

riladigan  moddalarni  ham 
hisobga  olish  kerak.  Mikroorganizmlar  faoliyati  natijasida  aminokislotalardan  faol 
aminlar, seliyuloza va boshqa ballastlardan monosaxaridlar, uchuvchan yog

 kislotalar va 
boshqa  moddalar  paydo  boladi.  Mikroflora  ishtirokida  foydali,  befarq  va  zaharli 
moddalar  hosil  bolishi  mumkin.  Makroorganmiining  vitaminlar  va  almashtirib 
bo`lmaydigan aminokislotalarga ehtiyojining bir qismi mikroflora hosil qilgan moddalar 
hisobiga toldiriladi. 


 
 
225 
 
So

rilish jarayonlariga baglshlangan bobda shiralar tarkibida hazm tizimi bo

shlig‘iga 
100 g ga yaqin oqsil ajraligshi aytib o

tilgaii edi. Oqsillardan tashqari, ichak bo'shliglga 
asosan  ichak  shirasi  va  o

t  tarkibidagi  talay  fosfolipidlar  (letsitin,  kefalin,  inozit), 
xolesterin va boshqa yog

 simon moddalar ajratadi Shiralar tarkibidagi yuqori molekular 
birikmalar  ovqat  polimerlari  bilan  bir  qatorda  gidrolizga  uchraydi  va  ulardan  kelib 
chiqqan  mahsulotlar qayta  so'riladi.  Me‘da  va  ichak  bo

shlig

iga  shira  bilan  ajraladigan 
oqsil  va  yog

  simon  moddalar  miqdorining  kundalik  ovqat  tarkibidagi  miqdoriga 
tengligini  e‘tiborga  olsak,  endogen  moddalarni  oqsil  yog‘lar  muvozanatiga  sezilarli 
ta‘siri yaqqol ko

rinadi. 
Bular  ovqatlanish  muammosining  faqat  fiziologik  masalalaridir.  Bu  muammoning 
ancha murakkab ijlimoiy va urf-odatlarga bog‘liq masalalari ham bor. 
Organizmning oziq moddalarga va energiyaga ehtiyojini aniqlash masalaning muhim 
bir  tomoni Jamiyat  va  shu  jamiyatning  har  qaysi  namoyondasi  o

z  ehtiyojlarini  ijtimoiy 
jihatdan qondirish imkoniyatiga ega bolishi masalaning ikkinchi tomoni. 
Turli  iqlim  va  mamlakatlarda  yashaydigan  xalqlarda  asrlar  davomida  shakllangan 
ovqatlanish  tartibi  odat  tariqasida  kirib  qolgan.  Iqlimi  mo

tadil  Ovrnpa  mamlakatlarida 
kundalik  ovqatni  ‗—5  ga  bolib  iste‘mol  qilinadi.  Bu  xilda  ovqatlanganda,  kundalik 
energiyaning  30—35%  nonushta  bilan,  ‗5—50%  tushlik  ovqat  bilan,  10%  tushdan 
keyingi va 10% kechki ovqat bilan qabul qilinishi maqsadga muvofiq bo`ladi. 
O  zbek  xalqi  kundalik  ovqatni  3  bolib  iste‘mol  qiladi  va  asosiy  qismi  kechqurunga 
to

g

ri keladi. 
Ovqatlanishning  bunday  tartibi  maqsadga  muvofiq  emas.  «Nonushtani  o'zing  ye, 
tushlikni  do

sting  bilan  baham  ko

r
;
  kechki  ovqatni  dushmaningga  ber»,  degan  xalq 
maqoli bor. 
Oxirgi  ‗0—50  yil  davomida  Markaziy  Osiyo  xalqlarining  hayoti,  jumladan 
ovqatlanishi ovrupoliklarnikiga o

xshab qoldi. 
Ko'rinib turibdiki, to‘g'ri ovqatlanishni tashkil qilish muammolari ancha murakkab va 
ko

p  jihatdan  ochilmagan,  Hozirgi  amaliyotda  kundalik  ovqat  miqdorini  aniqlashda 
kamida quyidagi to

rtta fiziologik tamoyilga rioya qilish zarur. 
l.Har  bir  odam  ovqatidagi  energiya  miqdori  sarflangan  energiya  miqdoriga  teng 
bo`lishi kerak. 
2.0vqatdagi  oqsil,  yog‘  va  uglevodlar  miqdori  organizmning  shu  oziq  moddalarga 
bo`lgan eng kam ehtiyojidan oz bo`lmasligi kerak. 
3.Ovqatdagi  vitaminlar,  tuzlar  va  mikroelementlar  miqdori  ham  ularga  bo`lgan 
minimal ehtiyoj dan kam bo‗lmasligi kerak. 
‗.Ovqatdagi  vitaminlar,  tuzlar  va  mikroelementlar  miqdori  zaharlovchi  miqdordan 
kam bo

hshi kerak. 
 

Download 4,57 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   265   266   267   268   269   270   271   272   ...   353




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish