Munojot” asari poetikasi

“Munojot” asari poetikasi
Reja:

1. 
   Navoiyning nasriy asarlari va ularning poetik xususiyatlari.
   
2. 
   Navoiy nasrida qo’llangan badiiy tasvir vositalari.
   
3. 
   “Munojot” asari va uning o’ziga xosligi.
   
4. 
   “Munojot” asarining badiiy qimmati.
   

“Munojot” haqidagi ilk ma’lumot Ogoh Sirri Lavandning “Turkiya kitoblaridagi Navoiy yozmalari” nomli “Turk tili aralashmalari yilligi- Byulleten” Anqara 1958-yilda bosilgan maqolasida berilgan edi. Uni Istanbul To’pqopi Ravan kutubxonasidagi Navoiy kulliyotining nafis nusxasi (kotibi Darvesh Muhammad Taqiy tarixi-901-902) va Fotix nusxa (Sulaymoniya kutubxonasi)larida kulliyot avvalidan o‘rin olgan asar sifatida tavsif qilingan edi. 1973 yil “Adabiy meros – 3” da H. Sulaymonning “Alisher Navoiy kulliyoti qo’lyozmalari tadqiqotidan” nomli maqolasi bosildi. Muallif Navoiyning jahon kutubxonalarida mavjud bo‘lgan 8 ta mo‘tabar kulliyoti fotonusxalari, ularning ko ‘chirilish tarixi nuqtayi nazaridan xronologik tartibdagi muxtasar tavsifini beradi. Turkiya nusxalari tavsifida esa Ogoh Sirri Lavand ma’lumotlariga to‘la tayanadi. Lekin undan farqli o‘laroq Sulaymon Darvesh Muhammad Taqiy ko‘chirgan nusxasi “shoirning o ‘zi tuzgan kulliyot nusxasi bo‘lib, unda kulliyot uchun Navoiyning o‘zi yozgan so‘zboshi – Munojot bor” – deb yozadi.

Navoiyning “Munojot” asari Ogoh Sirri Lavandning 1965-68 yillar mobaynida nashr ettirgan “Alisher Navoiy” nomli 4 jildli kitobning oxirgi jildida e’lon qilingan edi.
“Munojot” muqaddima va 3 qism: “Hamd”, “Na’t” va “Munojot”dan iborat. “Hamd” va “Na’t”dagi fikrlar Navoiy dostonlari avvalidagi hamd va na’tlardagi qaydlar bilan mutlaqo hamohang bo’lib, Ollohning buyukligi, azaliy va abadiyligi, yagonalik sifatlari, Muhammad payg’ambarning ta’rifini beradi. “Munojot” qismi esa bevosita Allohga murojaat tarzida bitilgan. Muallif undan afv iltijo qilib, o’zini gunohkor, Ollohning karamli ekanini ta’kidlaydi. Modomiki, deydi Navoiy har qanday mavjudot, uning sifatlari, har bir jonzod, uning fe’l atvori, sa’y-harakatlari Olloh tomonidan qismat etilgan ekan, “taqdir qilganingni qilurg’a ne ixtiyor, qilmasmen demakka kimning haddi bor”.
Ma’lumli, Navoiy yuragi tubidan o’rin olgan haj safari olovlanadi. U (1499-1500) yillar davomida bir necha marotaba Husayn Boyqarodan izn so’raydi. Navoiy “Vaqfiya” da yozishicha:
“Ikki orzu rishtasidan o’zgakim, girihi, ko’nglum pardasidan yechilmadi va ikki murod g’unchasidan o’zgakim, tuguni jonim gulshanidin ochilmadi…”
Menikim bu savdo nizor ayladi,
Havas ilgida beqaror ayladi.
Ne imonki, topqay qaroru sukun,
Birovkim, bu fikr etgay oni zabun.
Bu orzusi ro’yobga chiqmasligiga ko’zi yetgan chog’larida Navoiy ruhiy azoblar girdobida qolar, har qanday rasmiy, norasmiy davlat yumushlari-yu madad istab keluvchilardan g’oyat toliqar edi.
“Munojot”dagi “Ilohi, emdi hamkim, barchadan kechmak xayolin qilurmen, o’zlugum bilan kecha olmon yaqin qilurmen. Ilohi, andoqqi, bu balolarga solding, qutqor va andoqkim, bu ibtilolarga kiyurding chiqor” –deya iltijo qilishi shoirning yuqorida yodga olingan tushkun kayfiyatidan darak beradi, Shu bilan birga hammadan voz kechish mumkin va oson, lekin “o’zlugi” dan kechish mutlaqo mumkin emas, bu aniq. Binobarin, “o’zluk”ni muqaddas saqlamoqqa, uni tahlika va loqaydliklardan xalos etmoqqa intilish nihoyatda zarur, degan shoirning yuksak e’tiqodini yuzaga chiqaradi.
Diqqatga sazovori yana shuki, Navoiy iltijolari zaminida uni ijodiyoti bo’ylab bosh xat bo’lib o’tgan davr, muhitga yo’naltirilgan armon va o’kinchli mulohazalarini uqsa bo’adi. Shoir iltijolarining bir necha o’rinda nafs-u havo mayli, hirsu riyo kabilardan saqlanishda madadkorlik qilishni o’tinishi fikrimiz dalilidir, Shuningdek, taqvo, zuhd, ibodat singari barcha el uchun zarur bo’lgan farzlarni bajarishda tavfiq tilaydi: “Ilohi, toatqa tavfiq bersang riyodan asra va ibodatqa yo’l ko’rguzsang xatodin asra”, -deb yozadi. Bu hol XV asr farzandi, tasavvuf ta’limotiga daxldor ijodkor uchun tabiiydir, albatta.
Navoiyning qator iltijolari uning didaktik qarashlari bilan bog’liqdir: “Ilohi ashyolar mazallatidin asra va bediyonatlar tuhmatidin asra. Ilohi johil suhbatig’a poband etma va arozil qashmatig’a hojatmand etma”. Bu iltijolar “Mahbub ul-qulub” dagi shoirning didaktik o’gitlari, bir qator “tanbeh”laridagi hikmatli pandlari bilan hamohangdir.
Navoiy o’zining ijtimoiy qarashlariga oid fikrlarini ana shu “Mahbub ul-qulub”da davom ettirib, ularni chuqurlashtirgan, yangi-yangi tushunchalar bilan boyitgan. Uning zamona teskariligi davr kajraftorligi haqidagi o’kinchli nolalari, zulmkorlik, behayoliklardan malul bo’lgan dilidan otilib chiqqan alamli nidolari o’z aksini topgan edi: “davr bevafolari javridin dod va dahr behayolari zulmidin fig’oni faryod. To olam binosidir bu o’tga hech kim mencha o’rtanmaydur, to bevafoliq ibtidosidir bu yolinga hech mendek churkanmaydur. ZAmon ahli bevafoligidin ko’ksumga tutganlar va davron xayli behayoligidin bag’rimda tikanlar”. Bular “Munojot”dagi: “…gohi atfol toshin boshimg’a yog’dururdim, gohi ahbob malomati nishin ko’nglumg’a yetkurdim. Ilohi, qaysi isyon tiyraligi bilakim, ofiyatim yuzi qarormadi, qaysi bedod suubatikim, menqaro yuzlukka bormadi” kabi dardli armonlarda o’z aksini topgandek ko’rinadi.
Navoiy “Ilohi, zamirimga xudpisandlig’ni yovurma va xotirimni el naf’i aybjo’lig’ig’a tutma”,-deya iltijo qilar ekan, u o’z umri oxiriga qadar ilg’or insonparvarlik zaminida g’oyat mustahkan turganligidan dalolat beradi. Xulosa tarzida aytish kerakki, Navoiyning “Munojot” asari shoir kulliyoti uchun yozilgan so’zboshi emas, balki hayoti oxirida e’tiqodlari mustahkam, imoni komil, ijodda g’oyaviy niyatlari yuksak, hayoti va orzu-umidlari pok va xolisligiga ishonsa-da, yana bir bor Ollohdan notinch ruhiyatiga osudalik tilab, avlodlarini ma’naviy kamolotga, e’tiqodiy ustivorlikka, o’zligini qadrlash va uni muhofaza etishga chorlash maqsadida yozilgan, o’tmishga emas, kelajakka qaratilgan dil so’zlaridir.

Munojot [Alisher Navoiy]

Bismillohir-Rahmonir-Rahim Zihi isming azim, rahmonligʻu rahimligʻing — vojibut-taʼzim. Ism — sening isming va rahmonliq va rahimliq — sening qisming, sen — ganj va ofarinish —tilisming. Isming jamʼi sifoti — asmoi husno, rahmonligʻ va rahimliginggʻa yuz ming hamdu sano. Rahim ham sen, rahmon ham sen, azim ham sen, subhon ham sen. Subhonolloh, ne kibriyovu azamatdurkim, sendin oʻzgaga vujud itloqi boʻhton va tuhmatdur. Zoting — qayyumi barhaq, vujudung boqiyi mutlaq. Sendin oʻzga mavjud koʻrunganlar namudi benamud, balki nobudu nomavjud, vujud va mavjuddin sen maqsud. Taolo shaʼnuka va amma ehsonuka va lo iloha gʻayruka. Yo vadud va Maʼbudi vojib ul-vujud. HAMD. Ilohi, azamat va jabarut sening shaʼningdadur va mulku malakut — sening hukmu farmoningda, azaliyatinggʻa bidoyat yoʻq va abadiyatinggʻa haddu nihoyat yoʻq. Dahr gulshanida har giyohu yafrogʻ — sening hamdinggʻa zokir va sipehr anjumanida har harfu avroq — sening neʼmatinggʻa shokir. Jamoliyating boʻstonida sekiz uchmoq—bir rayhoni dilnavoz va jaloliyating zindonida etti tamugʻ — bir samumi jongudoz. Hashamating borgohida bir shamma — mehri munir va sanʼating korgohida bir lavha — sipehri asir. Yuz bu olamcha mavjud etay desang, «kun fayakun» iborati anga kofiy va ming onchani maʼdum etay desang, «haboan mansuro» ishorati anga vofiy. Vahdoniyat sifatida shariku vazirdin mubarro va fardoniyat siyratida volidu valaddin muarro. Ilming daryosidin har gavhar nujum duraridin pokroq, mulkung sahrosidin har lola quyosh mashʼalidin otashnokroq. Bemonandligʻinggʻa «laysaka mislihi shayʼun» guvohi sodiq, bepayvandligʻinggʻa «lam yalid va lam yulad» dalili muvofiq. Har negakim tashbih qilinsa oʻxshamassen, yaxshi boqilsa ul sandin durur va sen ul emassen. Hamdingda takallum ahli tili kosir, siposingda mutakallimlar ajzdin mutahayyir. Bu bobda «lonuhsi sanoan alayka» mazkur boʻlur, har necha balogʻat lofin urgan dam urmasa, maʼzur boʻlur. NAʼT. Ulki, «kuntu nabiyyan va Odamu baynal-moi vattin» mazmuni anbiyoga muqaddamdur, «rahmatan lil-olamin va xotamun nabiinin» mantuqi bila alarga muaxxar va xotamdur, habibi Hazrati Iloh Muhammad rasululloh sallallohi alayhi vasallamdur. Yuz yigirma toʻrt ming anbiyoyi mursal xilqatidin murod ul va barcha anga xayl va oʻn sekiz ming olam ixtiroʼidin maqsud — ul va ofarinish anga tufayl. Nubuvvat taxtida humoyui farqi uzra toj, anbiyovu rasul xaylida sohibmeʼroj, avvalinu oxirin xalqi aning shafoatiga muhtoj. Buroqi inoyat aning markabi ulvi xiromi va Jibrili hidoyat aning payki barqgomi, laylat ul-meʼroj aning shabistoni va «li maʼollohi vaqtun» aning maqomi. «Salavotullohu alayhi va alo olihit-tayyibin va ashobihit-tohirin». MUNOJOT. Ilohi, akram ul-akramin — sen va men — gunohkor. Ilohi, arham ar-rohimin — sen va men tiyra-roʻzgor. Ilohi, agarchi jurmu isyondin oʻzga ishim yoʻq, ammo sendin oʻzga ham kishim yoʻq. Ilohi, yoʻq erdim bor etting, tifl erdim, ulugʻlar jargʻasigʻa qotting, ammo nafsu havo elidin zuhlum niholin ushotting va ofiyatim xaylin yozuq sipohi turktozidin tarqatting. Ilohi, yomon afʼolimdin parishonligʻnm choʻqtur va shum nafsimda pushaymonliq yoʻqtur, mundoq balodin qutulurgʻa ummidim sendin-oʻqtur. Ilohi, oʻzluk yomonligidin oʻzlugum bila oʻta olmaydurmen va yaxshilarning etagin yomonligʻim uyotidin tuta olmaydurmen. Ilohi, yillar ibodat qilgʻonni rad qilsang, hech kim daxl qila olmas va qarnlar isyon qilgʻanni qabul qilsang, hikmatin hech kishi bila olmas. Ilohi, Odam xilofot taxtining mustavjibi oʻzimu boʻldi, sening taqdiring boʻlmay shayton muxolifatining soʻzimu boʻldi?.. Ilohi, berguchisen ham fisqu fujurni, ham zuhd, ham varaʼni, alarning tuhmatin bir necha ojizgʻa bogʻlamoq ne yaʼni? Ilohi, inoyatinggʻa ummidvormenkim, gunohim behaddur va rahmatinggʻa sazovormenkim, xatovu sahvum beadaddur. Ilohi, dardi holimni har kimga aytsam, rad qilsa, sanga tavajjuh etkaymen va agar sen rad qilsang, netkaymen va kimga ketkaymen? Ilohi, sening yoʻlungda tufrogʻ etsa, toʻtiyodur va kesak yoʻluqsa, kimyodur, gʻayringdin qizil oltun qora tufrogʻdek beqadru kambahodur. Ilohi, yomonligʻimdin agarchi koʻn alamim bor, gʻam-xorim sen boʻlsang, ne gʻamim bor. Ilohi, dunyo mayli rishtasin koʻnglumdin uz va nafsoniyat tiyraligida hidoyat shamʼi bila oʻzung sori yoʻl koʻrguz. Ilohi, ul uzun yoʻl va qatigʻ vodiyda inoyating bila yoʻlda va aning qatʼida ayogʻim toyilsa, dastgirliging bila qoʻlda. Ilohi, bu yoʻl sayrida shaytonni tegramga yovutma, agar ul aduv yoʻl ursa zuhdumdin ne kelgay, inoyatingni oʻksutma. Ilohi, taqvie berki, nafsi gʻaddor anga zabun boʻlsun, varaʼe nasib qilki, shaytoni nobakor boshi aning ayogʻida nigun boʻlsun. Ilohi, gʻaflat uyqusidamen, bedor qil va jaholat mastligidamen, hushyor qil. Ilohi, ul bedorligʻni ogohlikka etkur va bu xushyorligʻni beishtibohlikka ulandur. Ilohi, dushmandur shaytoni xiylanamoy manga va nafsi xudroydur korfarmoy manga, bu vartalarda dastgir boʻlmasang, voy manga. Ilohi, agar xislatim egridur, niyatim tuzdur, bu jihatdin agar qoʻrqunchum bordur, ammo ummedim birga yuzdur. Ilohi agar afʼolimga boqsam, uyot oʻlturur va sening karamingni sogʻinsam, ummid tanimgʻa jon kelturur. Ilohi, sendin yomonligʻ kelmas va mendin yaxshiligʻ, sen yaxshisen va men yomon. Har kimga oʻziga munosibdur qiligʻ. Tikan ishi sanchilmoq uchun, ani kuydurmak munosibdur, bahor fayzi om uchun, anga gul musohibdur. Ilohi, tufrogʻdin el koʻziga tiyralik etar va quyosh ashiʼa bila olam ahli koʻzin ravshan etar. Ilohi, chun har ne qililur sanga taqdirdur, qilgʻuchigʻa qilmoqta ne tadbirdur. Ilohi, taqdir qilgʻaningni qilurgʻa ne ixtiyor, qilmasmen demakka kimning haddi bor. Ilohi, agarchi zalolatqa tushubmen, ammo hidoyatingga talabgormen va agarchi tamugʻ oʻtigʻa tushkali yovushubmen, ammo rahmatingdin umidvormen. Ilohi, umidimni karamingdin maʼdum qilma va rahmatingni xaloyiqqa om qilgʻonda meni ham mahrum qilma. Ilohi, agar dastgir sen boʻlmasang, aso hamonu it gʻunjisi hamon va agar pardapoʻsh sen boʻlmasang, rido hamonu eshak argʻamchisi hamon. Ilohi, toatinggʻa havasim bor, ammo nafska zabunmen, ibodatinggʻa multamasim bor, ammo giriftori ishqu jununmen. Ilohi, lahvu havo mayidin mastmen, ujbu riyo jomidin mayparastmen, bu dastovizlar bila shaytongʻa hamdastmen. Ilohi, pariuzorlarga meni devona qilding va shamʼi ruxsorlargʻa koʻnglumni parvona qilding, bu sabablardin rasvoligʻ bila olamgʻa afsona qilding. Ilohi, necha musalsal zulf savdosidin boʻynumda zanjir boʻlgʻay va muanbar xol xayolidin koʻnglum asir, sanga taqdir bu navʼ ersa, manga ne tadbir? Ilohi, koʻnglum kishvari qaro kirpiklar yasoli yagʻmosidin buzuqtur va sabrim uyi gulrang uzorlar xoʻyi selidin yiquqtur. Ilohi, har otashin laʼl mening oʻt tushkan jonimdin namudor va har serob gʻunchada mening koʻp paykon koʻnglum shakli padidor. Bu ofatlarning iloji senga osondur, menga dushvor. Ilohi, shoʻxi chobuklargʻa chevilanda har yon shitob solursen va alarning har yon shitobidin mening oshufta koʻnglumga har dam iztirob solursen. Ilohi, alargʻa ul shitobdin qaror yoʻq va menga bu iztirobdin ixtiyor yoʻq. Alarning dilraboligʻi ham — sendin va oshufta koʻnglumning mubtaloligʻi ham — sendin. Ilohi, birav husniga malohat berursen va aning tuzin mening koʻnglum jarohatigʻa sepursen. Ilohi, birav mijasi nishin zahrolud etarsen va uning noʻgin mening yaraligʻ bagʻrimgʻa sancharsen. Ilohi, shamʼ husni bezanmagi ham sendin va parvona joni oʻrtanmagi ham sendin. Ilohi, gul uzorigʻa dilafroʻzluk ham sen berding va bulbul figʻonu zorigʻa jigarsoʻzluq ham sen berding. Agar qaysi shamʼi gulrux ishqi oʻtinkim koʻnglumgʻa solding, parvona va bulbuldek sabru qarorimni olding. Ilohi, agar ishq suubatidin bazm tuzdum va may seli ofatidin taqvo va zuhdum uyin buzdum. Ul ne may ichmak va ayogʻ tutmak erdikim, ayogʻ-ayogʻ qon yutmoq erdi. Ilohi, agar hajr shiddatidin tuganlar oʻrtadim, dinu islom mazraʼida xirmanlar oʻrtadim. Ilohi, har tugan savolidin ofiyatim ruxsorin qaro qildim va aning dudidin imonim roʻzgorin qaro qildim. Ilohi, agar havasdin bosh-ayogʻ yalang har yon yugurdum, boshdin-ayogʻim yomon erkanin xaloyiqqa bildurdum. Ilohi, agar shavq jununidin koʻksumga tosh urdum, ul tosh bila nangu nomusum shishasin sindurdum. Ilohi, gohi bu junundin atfol toshin boshimgʻa yogʻdurdum, gohi ahbob malomati nishin koʻnglumga etkurdum. Ilohi, qaysi isyon tiyraligʻi bilakim, ofiyatim yuzi harormadi, qaysi bedod suubatikim, men qaro yuzlukka bormadi. Ilohi, yigitligʻim bu navʼ ham qatigʻ oʻtti, ham achigʻ, qariligʻda yuz qatla oʻzumni oʻltursam ne asigʻ. Ilohi, emdi hamkim, barchadin kechmak xayolin qilurmen, oʻzlugum bila kecha olmon, yaqin bilurmsn. Ilohi, andoqki, bu balolargʻa solding, qutqor va andoqkim, bu ibtilolargʻa kiyurdung, chiqor. Ilohi, men tavba qildim degandin ne sud, sen tavba bergilki, ham Tavvobsenu ham Maʼbud. Ilohi, namozeki, el boʻlmagʻuncha qilmagʻaymen, xudnamoligʻdur va ul namoz uchun xirqavu rido xudoroyligʻdur. Ilohi, ul namoyishu oroyishdin koʻnglumni mubarro qilgʻil va bu navʼ shayton libosidin paykarimni muarro etgil. Ilohi, toatqa tavfiq bersang, riyodin asra va ibodatqa yoʻl koʻrguzsang, xatodin asra. Ilohi, ul toatki, ujb kelturgay, koʻnglumga yovutma va ul maʼsiyatkim uzrga etkurgay, tilimdin yiroq tutma. Ilohi, beiloj dardga alil qilma va bemuruvvat nomardga zalil qilma. Ilohi, beasllar mazallatidin asra va bediyonatlar tuhmatidin asra. Ilohi, johil suhbatigʻa poband etma va arozil hashmatigʻa hojatmand etma. Ilohi, nosiposlar malomatidin yiroq tut va haqshunoslar xususiyatidin qiroq tut. Ilohi, koʻnglumni dardu shavqing muhabbati bila ovut va koʻzumni nadomat ashki selobi bila ravshan tut. Ilohi, tilimni neʼmati beqiyosingga shokir ayla va koʻnglumni hamdu siposingga zokir ayla. Ilohi, qalamimgʻa hamding raqamigʻa mashgʻulluk ber va raqamimgʻa xaloyiq koʻngliga maqbulluq ber. Ilohi, zamirimgʻa xudpisandligʻni yovutma va xotirimni el nafʼi aybjoʻlugʻigʻa tutma. Ilohi, xayolimni niyozu dard ahligʻa moyil tut va niyozim koʻzin dardmandlar ayogʻi tufrogʻi bila yorut. Ilohi podshohi Islomni muslimin boshigʻa tutqil bardavom, yaʼni bandalarning ustigʻa koʻlankangni qil mustadom, to shohu gadogʻa duogoʻyliq qilmish boʻlgʻaymen, vassalom. Alisher Navoiyning «Munojot» Asari (Suyima Gʻanieva) «Munojot» haqida ilk maʼlumot Ogoh Sirri Lavandning «Turkiya kitobliklarindaki Navoiy yozmalari» nomli «Turk tili aralashtirmalari yilligi — Byulletenʼ» (Anqara. 1958) da bosilgan maqolasida berilgan edi. Unda Istanbul. Toʻpqopi. Ravan kutubxonasidagi Navoiy kulliyotining nafis nusxasi (kotibi Darvesh Muhammad Taqiy, taʼrixi — 901-902 (1495-96-1496-97) va Fotih nusxa (Sulaymoniya kutubxonasi)larida kulliyot avvalidan oʻrin olgan asar sifatida tavsif qilingan edi. 1973 yil «Adabiy meros — 3»da H. Sulaymonning «Alisher Navoiy kulliyoti qoʻlyozmalari tadqiqotidan» nomli maqolasi bosildi. Muallif Navoiyning jahon kutubxonalarida mavjud boʻlgan 8 ta moʻʼtabar kulliyoti fotonusxalari, ularning koʻchirilish tarixi nuqtai nazaridan xronologik tartibdagi muxtasar tavsifini beradi. Turkiya nusxalari tavsifida esa Ogoh Sirri Lavand maʼlumotlariga toʻla tayanadi. Lskin undan farqli oʻlaroq H. Sulaymon Darvesh Muhammad Taqiy koʻchirgan nusxani «shoirning oʻzi tuzgan kulliyot nusxasi boʻlib, unda kulliyot uchun Navoiyning oʻzi yozgan soʻzboshi — Munojot bor», — deb yozadi. Navoiyning «Munojot» asari Ogoh Sirri Lavandning 1965—68 yillar mobaynida nashr etdirgan «Alisher Navoiy» nomli 4 jildli kitobining oxirgi jildida eʼlon qilingan edi. Soʻzboshida noshir yozgan ediki: «Munojot mansur yogarish (duo, oʻtinish)larning eng goʻzallaridandir. Navoiyning mansur asarlari orasida til va uslub boqimidan eng qusursizi hisoblanadi. Muallif «Munojot» Toʻpqopi va Fotih kitobxonalaridagi Navoiy kulliyoti nusxalarining boshinda er olmoqdadur», — deb taʼkidlaydi. «Munojot» mundarijasidan maʼlum boʻladiki. «Kulliyot» uchun maxsus yozilgan soʻzboshi emas, Navoiy «Kulliyot»ini tasnif etar ekan, oʻzining butun ijodiyotining gumanistik mohiyati, dunyoviylik pafosi, ijtimoiy, siyosiy va falsafiy xarakteri, maʼlum isyonkorlik ruhi, asarlarida oʻz aksini topgan shaxsiyati, bir soʻz bilan ayttanda, ilgʻor jihatlar davr mafkurasi nuqtai nazaridan shakkoklik sanalgan muddaolar birlashib shoirda botiniy bir hayajon ruhiy iztiroblar paydo qilgan va u Olloh nazdida tavba-tazarruʼ qilish ehtiyojini sezgan, desak xato boʻlmagay. Lekin buyuk dahoning Ollohdan iltijolari ham uning dunyo qarashida va shaxsiyatidagi umumbashariy ahamiyatga molik ilgʻor nuqtalarni roʻyi rost ilgʻab olish imkoniyatini beradi. «Munojot» Muqaddima va 3 qism: «Hamd», «Naʼt» va «Munojot»dan iborat. «Hamd» va «Naʼt»dagi fikrlar Navoiy dostonlari avvalidagi hamd va naʼtlardagi qaydlar bilan mutlaqo hamohang boʻlib, Ollohning buyukligi, azaliy va abadiyligi, yagonalik sifatlari, Muhammad paygʻambarning taʼrifini beradi. «Munojot» qismi esa bevosita Ollohga murojaat tarzida bitilgan. Muallif undan afv iltijo qilib, oʻzini gunohkor, Ollohning karamli ekanini taʼkidlaydi va panteistik ruhdagi eʼtiroflarga oʻtadi. Modomiki, deydi Navoiy, har qanday mavjudot, uning sifatlari, har bir jonzod, uning feʼl atvori, saʼy-harakatlari Olloh tomonidan qismat etilgan zkan, «taqdir qilganingni qilurgʻa ne ixtiyor, qilmasmen demakka kimning haddi bor». Maʼlumki, Navoiy hayotining oxirida birmuncha yillar avval yuragi tubidan oʻrin olgav haj safari ishtiyoqi yana olovlanadi. U 905 (1499—1500) yillar davomida bir necha marta bevosita va bilvosita — yaqinlari orqali Husayn Boyqarodan haj safariga izn soʻradi. Har gal Sulton avvaliga ijozat berar, lekin darhol oʻzi shaxsan shoir huzuriga tashrif buyurib, safarni qoldirishga koʻndirib qaytar yoxud eng nozik doʻstlarni oraga qoʻyib shoirni ahdidan qaytarishga muvaffaq boʻlar edi. Navoiyning «Vaqfiya»da yozishicha, «ikki orzu rishtasidan (biri haj, ikkinchisi — Ijod — S. Gʻ.) oʻzgakim, girihi koʻnglum pardasidin echilmadi va ikki murod gʻunchasidin oʻzgakim, tuguni jonim gulshanidin ochilmadi... Menikim bu savdo nizor ayladi, Havas ilgida beqaror ayladi. Ne imonki, topqay qaroru sukun, Birovkim, bu fikr etgay oni zabun». Bu orzusi roʻyobga chiqmasligiga koʻzi etgan chogʻlarida Navoiy ruhiy azoblar girdobida qolar, har qanday rasmiy, norasmin davlat yumushlariyu madad istab keluvchilardan gʻoyat toliqar edi, albatta. «Munojot»dagi «Ilohi, emdi hamkim, barchadin kechmak xayolin qilurmen, oʻzlugum bilan kecha olmon yaqin bilurmen. Ilohi, andoqqi, bu balolarga solding, qutqor va andoqkim, bu ibtilolarga kiyurdung, chiqor», - deya iltijo qilishi shoirning yuqorida yodga olingan tushkun kayfiyatidan darak beradi. Shu bilan birga hammadan voz kechish mumkin va oson, lekin «oʻzlugi»dan kechish mutlaqo mumkin emas, bu aniq. Binobarin, «oʻzluk«ni muqaddas saqlamoqqa, uni tahlika va loqaydliklardan xalos etmoqqa intilish nihoyatda zarur, degan shoirning yuksak eʼtiqodini yuzaga chiqaradi. Diqqatga sazovori yana shuki, Navoiy iltijolari zimnida uni ijodiyoti boʻylab bosh xat boʻlib oʻtgan davr, muhitga yoʻnaltirilgan armon va oʻkinchli mulohazalarni uqsa boʻladi. Shoir iltijolarining bir necha oʻrnida nafsu havo (dunyo, boylik maʼnosidagi — S. Gʻ.) mayli, hirsu riyo kabilardan saqlanishda madadkorlik qilishni oʻtinishi fikrimiz dalilidir. Shuningdek, taqvo, zuhd, ibodat singari barcha el uchun zarur boʻlgan farzlarni bajarishda tavfiq tilaydi: «Ilohi, toatqa tavfiq bersang riyodan asra va ibodatqa yoʻl koʻrguzsang xatodin asra», — deb yozadi u. Bu hol XV asr farzandi, tasavvuf taʼlimotiga daxldor ijodkor uchun tabiiydir, albatta. Navoiyning qator iltijolari uning didaktik qarashlari bilan bogʻliqdir: «Ilohi, ashyolar (nodoʻstlar — S. Gʻ.) mazallatidin asra va bediyonatlar tuhmatidin asra. Ilohi, johil suhbatigʻa poband etma va arozil (razillar — S. Gʻ.) qashmatigʻa hojatmand etma». Bu iltijolar «Mahbub ul-qulub»dagi shoirning didaktik oʻgitlari, bir qator «tanbeh»laridagi hikmatli pandlari bilan hamohangdir. Navoiy oʻzining ijtimoiy qarashlariga oid fikrlarini ana shu «Mahbub ul-qulub»da davom etdirib, ularni chuqurlashtirgan, yangi-yangi tushunchalar bilan boyitgan. Uning zamona teskariligi, davr kajraftorligi haqidagi oʻkinchli nolalari, zulmkorlik, behayoliklardan malul boʻlgan dilidan otilib chiqqan alamli nidolari oʻz aksini topgan edi: «Davr bevafolari javridin dod va dahr behayolari zulmidin figʻonu faryod. To olam binosidur bu oʻtga hech kim mencha oʻrtanmaydur, to bevafoliq ibtidosidur bu yolinga hech mendek churkanmaydur. Zamon ahli bevafoligidin koʻksumga tuganlar va davron xayli behayoligidin bagʻrimda tikanlar». Bular «Munojot»dagi: «...gohi atfol toshin boshimgʻa yogʻdurdum, gohi ahbob malomati nishin koʻnglumgʻa etkurdum. Ilohi, qaysi isyon tiyraligi bilakim, ofiyatim yuzi qarormadi, qaysi bedod suubatikim, men qaro yuzlukka bormadi» kabi dardli armonlarda oʻz aksini topgandek koʻrinadi. Navoiy «Ilohi, zamirimga xudpisandligʻni yovutma va xotirimni el nafʼi aybjoʻligʻigʻa tutma», — deya iltijo qilar ekan, u oʻz umri oxiriga qadar ilgʻor insonparvarlik zaminida gʻoyat mustahkam turganligidan dalolat beradi. Xulosa tarzida aytish kerakki, Navoiyning «Munojot» asari shoir kulliyoti uchun yozilgan soʻzboshi emas, balki hayoti oxirida eʼtiqodlari mustahkam, imoni komil, ijodda gʻoyaviy niyatlari yuksak, hayoti va orzu-umidlari pok va xolisligiga ishonsa-da, yana bir bor Ollohdan notinch ruhiyatiga osudalik tilab, avlodlarini maʼnaviy kamolotga, eʼtiqodiy ustuvorlikka, oʻzligini qadrlash va uni muhofaza etishga chorlash maqsadida yozilgan, oʻtmishga emas, kelajakka qaratnlgai dil soʻzlaridir.