Mundarijasi Kirish

3.«Andijon yog’ – moy» aktsiyadorlik jamiyatida mehnat unumdorligini oshirilganlik holati tahlili.

Harbirishlabchiqarishjamoasiningmehnatfaoliyatiengavvaloshukorxonadamehnatqilayotganinsonmehnatsalohiyatidan, ulardanfoydalanishdarajasidan, kasbiyvaprofessionalbilimlarmajmuasidaniboratbo’ladi.Xodimningmehnatsalohiyatiuningqurbietadiganfaoliyatqobiliyati,mehnatsohasidagiresursimkoniyatlaryig’indisid Mehnatsalohiyatiinsonsalohiyatiningbirqismibo’lib,ufaqatmehnatsohasinitavsiflaydi. Korxonamehnatsalohiyatiesamehnatjamoasidagijamiishlovchilartarkibiningyalpiresursko’rsatkichidir. Insonresurslariengqimmatbahovasermahsulresurshisoblanadi.

Bozoriqtisodiyotisharoitidaanashundayresursnioqilonaboshqarishtalabqilinadi. Mehnatmasalalariminglabinsonlarhayotimanfaatlarigataalluqlidir. Iqtisodiyotniboshqarishningzamonaviybosqichidamehnatgavaijtimoiymehnatmunosabatlarigata’siretishningyangishaklvausullariniqo’llashzarur. Buboradamehnatniboshqarish, boshqaruvmunosabatlariningbirturihisoblanadi. Mehnatbilanbog’liqjarayonlarvamunosabatlarko’lamiijtimoiy-mehnatmunosabatlarinikeltiribchiqaradi. Zamonaviyishlabchiqarishjarayonidamehnatmunosabatlarihamrivojlanibyangichatusoladi, ayniqsatexnologikjarayonlarevolyutsiyasimehnatmunososbatlariniyanadatakomillashuvigaolibkeladi.

Mehnatunumdorligi – korxonafaoliyatisamaradorliginiumumlashtiruvchiko’rsatkichdir. Mehnatunumdorliginitahlilqilishningasosiymaqsadi – uningo’sishimkoniyatlarini, ya’niishlabchiqarishsamaradorliginioshirishimkoniyatlarinianiqlashdaniborat.

Tahliljarayonidaquyidagilaraniqlanadi:

• 
  Mehnatunumdorliginingo’sishsur’atlari;
  
• 
  Mehnatunumdorliginio’sishibo’yichaichkiishlabchiqarishrejalarinibajarilishdarajasini;
  
• 
  Turliomillarningmehnatunumdorligigata’sirdarajasini;
  
• 
  Mehnatunumdorliginiishlabchiqarilganmahsulothajmigata’siri.
  

Mehnatunumdorligiko’rsatkichlarinitahlilqilishichkiishlabchiqarishimkoniyatlarinianiqlashgayo’naltirilgan. Aniqlanganimkoniyatlardanfoydalanishnatijasidamehnatunumdorliginio’sishiquyidagiyo’nalishlardaamalgaoshiriladi:

• 
  Ishlovchilarsoniningmutlaqkamayishi
  
• 
  Ishlabchiqarilayotganmahsulotsifativaraqobatbardoshliginioshishi;
  
• 
  Talabgaegabo’lmaganmahsulotniishlabchiqarishnito’xtatish.
  

Mehnatunumdorligio’sishiningichkiishlabchiqarishimkoniyatlarinianiqlashkorxonaningbazisdavrdagifaoliyatinio’rganishdanboshlanadi.

Mehnatunumdorliginipasayishsabablaridanbiriishlabchiqarishningtashkiliy-texnikrivojlanishrejasinibajarilmasligidir. SHuninguchuntashkiliy-texnikchora-tadbirlarrejasiningbajarilishinijoriyqilinganchora-tadbirlarsoni, ishlabchiqarishxarajatlarihajmi, harbirtadbirdanhaqiqatdagiolinganiqtisodiysamarabo’yichabaholashmuhimdir.

Bundayrejabajarilishinitahlilqilishuchunjoriyqilinganlikhaqidagiaktlardanfoydalanilib, ulardachora-tadbirlarmazmuni, ishlabchiqarishharajatlari, joriyqilishmuddatlari, iqtisodiysamarako’rsatilganbo’ladi.

Mehnatunumdorligiko’rsatkichlarinitahlilqilishningvazifalariquyidagilardaniborat:

• 
  mehnatunumdorligininghaqiqatdagiko’rsatkichlarinirejavabazisko’rsatkichlaridanfarqqilishsabablarinianiqlash;
  
• 
  uyokibuchetlanishlargasababbo’lganharbiromilnifoydanio’sishiyokikamayishigata’sirqilishdarajasinianiqlash;
  
• 
  amalgaoshirilgantashkiliytexnikchora-tadbirlarninghaqiqatdagisamaradorliginibelgilash;
  
• 
  ishlovchilarnivamehnatsarfiniqisqartirishningfoydalanilmaganimkoniyatlarinianiqlash;
  
• 
  umumankorxonavauningbo’linmalaribo’yichamehnatunumdorligiholatinibaholash;
  
• 
  korxonafoydasinioshirishuchunaniqlanganrezervlardanfoydalanishbo’yichatashkiliytexnikchora-tadbirlarishlabchiqish.
  

Tahliluchunaxborotbazasibo’libmehnatbo’yichamehnatbo’yichayillikvadavriyhisobotlar (statistikvabuxgalteriyahisobotlari, kadrlarbo’limima’lumotlarivaboshqalar) hizmatqiladi.

Yuqoridagifikrvamulohazalardankelibchiqibbiz«Andijon yog’-moy» ochiq aktsiyadorlik jamiyatiningso’ngiuchyilmobaynidamehnatunumdorliginio’zgarishinitahlilqilamiz.( - jadval)

Ma’lumotlardanko’rinibturibdiki, korxonadagisanoatishlabchiqarishsohasidagiresurslarningasosiysalmog’iniishchilartashkiletmoqda. Xodimlartarkibidamutloqtarkibiyo’zgarishlarkuzatilmagan. Rahbarxodimlarningkamayishikorxonauchunsamaralihisoblanadivabukorxonabevositaishlabchiqarishjarayonidato’g’ridan-to’g’riqatnashadiganxodimlarsoninioshirishdanmanfaatdor. Korxonadaishchilarsoniningortishiijobiybaholanadi.

Buo’zgarishlarmehnatunumdorliginingo’sishigata’sirko’rsatadi.

Mehnatresurslaritahlilimehnatunumdorligitahliliniamalgaoshirishbilandavomettiriladi. Mehnatunumdorligivaqtbirligi (soat, smena, oy, chorak, yil) ichidabittaxodimtomonidanishlabchiqarilganmahsulotmiqdoriyokibirmahsulotbirliginiishlabchiqarishgasarfqilinganvaqtbirligibilano’lchanadi, ya’nimehnatunumdorligimoddiyishlabchiqarishdavaqtbirligidavomidahosilqilinganmahsulotmiqdoribilano’lchanadi.
Mamlakatiqtisodiyotiningrivojlanishiningmuhimyo’nalishisanoatniyuksaltirishbo’lib, undayuqorio’rinlardanbiriniengilsanoatnirivojlantirishegallaydi. Chunki, yog’ – moysanoatiningrivojlanishiuchunmuhimhisoblanganomil – xomashyobazasivazaruriyinfratuzilmalarningmavjudligidir. MamlakatimizdavaAndijonviloyatidaengilsanoatnivauningmuhimqismihisoblanganyog’ - moysanoatinirivojlantirishningkengko’lamliimkoniyatlarinimavjudbo’lib, ularnianiqlashvahayotgatatbiqetishmuhimahamiyatgaega.

2019yil17 maydaAndijonviloyatihokimligidaPrezidentraisligidafaollaryig’ilishibo’libo’tdivaundaO’zbekistonRespublikasiPrezidentiSh. Mirziyoevnutqso’zladi. Prezidentimizo’znutqidaviloyatdamavjudbo’lganjudakattaimkoniyatlarishgasolinmayotgani, engtashvishlitomoni – ko’pyo’nalishlarbo’yichaAndijonboshqaviloyatlardanorqadaqolayotganiniko’ribafsuslanishgato’liqasoslarborliginiaytibo’tdi.Xususan, o’tganyiliyalpihududiymahsulot 12 foiz, jalbetilganinvestitsiyalarhajmi 19 foizo’sgan. Joriyyilbirinchichorakdahamyuqorisur’atkuzatildi.Shungaqaramay, haliviloyatdaishgasolinmaganimkoniyatlarko’pligi, iqtisodiyotzamontalablariasosidadiversifikatsiyaqilinmaganita’kidlandi. Jumladan, sanoatmahsulotining 80 foiziAsakatumanivaAndijonshahrigato’g’rikeladi. Boshqatumanlardasanoatdeyarlirivojlanmagan.Shuniinobatgaolganholda, Andijonviloyatida 2019-2020 yillardaamalgaoshiriladiganqiymati 25 trillion 181 milliardso’mgateng 908 loyihadaniboratinvestitsiyadasturiishlabchiqildi. Ushbuloyihalardoirasida 1,7 milliarddollarlikto’g’ridan-to’g’rixorijiysarmoyanio’zlashtirish, 35 mingdanziyodisho’rniyaratishko’zdatutilmoqda.

Viloyatningbarchatumanlaridaetishtirilayotganpaxtaxomashyosiniqaytaishlashnichuqurlashtirishvaaholigazarurhisoblanganengilsanoatmahsulotlarinietkazibberishbilanbirgalikdaxorijmamlakatlarigaraqobatbardoshliengilsanoatmahsulotlarinieksportkilishengilsanoatnirivojlantirishningbirinchivaengmuhimyo’nalishlaridanhisoblanadi.

Yog’ – moysanoatinirivojlantirishningikkinchimuhimyo’nalishi – busanoatkorxonalarinivatarmoqnidiversifikatsiyaqilishgavaeksportsalohiyatinio’stirishgayo’naltirilgantarkibiyo’zgartirishlarnichuqurlashtirishdaniboratdir. Bungaasosanengilsanoatningturlitarmoqlarinimutanosibravishdarivojlantirish, talabyuqoribo’lganraqobatbardoshlimahsulotlarishlabchiqarishnirivojlantirishorqalierishiladi. Bubilanpaxtaxomashyosiniqaytaishlashniyanadachuqurlashtirishgavatayyormahsulotlarishlabchiqarishgaerishiladi.

Yog’ – moysanoatinirivojlantirishninguchinchimuhimyo’nalishi – engilsanoatkorxonalarinimodernizatsiyaqilish; ishlabchiqarishnitexnikvatexnologikyangilashasosidaularningsamaradorligivaraqobatdoshliginiyanadaoshirishnita’minlashdaniborat. Faoliyatyuritibkelayotganengilsanoatkorxonalaridamodernizatsiyaishlariniamalgaoshirish, zamonaviytexnologiyalarnijoriyqilish,yuqoriunumlidastgohlardanfoydalanish, ishsharoitlariniyaxshilashgaerishish, samaralimehnatusullarinijoriyqilishtarmoqrivojiniyanadayuqoriroqdarajagako’taradi.

Yog’ – moysanoatinirivojlantirishyo’nalishlariichidayanabirmuhimyo’nalishbo’lib, buyo’nalishyuqoridagiyo’nalishlarniamalgaoshirishgatalabqiladigankattamablag’larnitalabqilmaydivaamalgaoshirishuchunko’pvaqttalabqilmaydi. Yog’ – moysanoatkorxonalaridamavjudimkoniyatlarnianiqlashvaulardansamaralifoydalanishniyo’lgaqo’yishorqalimehnatunumdorliginioshirishgavaishlabchiqariladiganyog’ – moysanoatmahsulotlariningtannarxinibirozpasaytirishgamuvaffaqbo’linadi. Bubilanbirgalikdamahsulotsifatiniyaxshilashorqaliraqobatbardoshlimahsulotlarishlabchiqarishyo’lgaqo’yiladi. 3.1.1 –chizmadaAndijonviloyatidayog’ – moysanoatinirivojlantirishningimkoniyatlarikeltirilgan.

Sanoattarmoqlariichidaengkattaqo’shimchiqiymatyaratishbo’yichaengilsanoatalohidaahamiyatkasbetadi. O’zbekistonRespublikasidaengilsanoatningyalpimilliymahsulotdagiulushiqariyb 4 foizdanyuqoriroqnitashkiletmoqda. Iste’moltovarlariningsalkam 50 foizi, sanoatishlabchiqarishning 14 foizi, sanoatmahsulotlarieksportining 5 foizdanko’prog’i, jalbetilganinvestitsiyalarningkattaqismiengilsanoattarmog’ihissasigato’g’rikelmoqda. Buesaengilsanoatsohasiniyanadarivojlantirishvashuasosidatarmoqniilmiyuslubiyasosiniyaratishnitaqozoetadi.

3.1.1 – chizma.Andijonviloyatidayog’ - moysanoatinirivojlantirishimkoniyatlari.

Engilsanoat, xususanyog’ – moyishlabchiqarishAndijonviloyatisanoatiningengrivojlangantarmoqlaridanbirihisoblanadi. Viloyatuchunbutarmoqnirivojlantirishningmuhimligi, birinchinavbatdamahalliyxomashyobazasiningmavjudligi, shuningdek, nisbatanyuqorimehnatsig’imliligibilanbog’liq. Buesabandlikvaaholiningturmushdarajasinioshirishkabimuammolarechiminitopishnuqtainazaridanhammuhimaxamiyatkasbetadi.

Yog’ – moysanoatinirivojlantirishningyanabiryo’nalishi – yog’-moysanoatikorxonalaridagimavjudresurslardansamaralifoydalanishvaharbirbirlikresurshisobigato’g’rikeladiganmahsulothajminiortibborishigaerishishdir. Buyo’nalishhamortiqchamablag’larnitalabqilmaydi, ammokattamiqdordasamaraolinishigasababbo’ladihamdarivojlanishgaturtkiberadi.

Engilsanoatniyanadarivojlantirishimizvauningviloyatdayaratiladiganyalpixududiymahsulotgaqo’shadiganhissasinioshirishgaolibboradigantadbirlarnituzishimizvaularniamalgaoshirishyuzasidanishlarniamalgaoshirishimizhozirgivaqtdagikuntartibidagiengdolzarbmasalalardandir. Buishniamalgaoshirishuchunyog’ – moysanoatikorxonalarisamaradorliginioshirishgaerishishlozim. Bozoriqtisodiyotisharoitidaxo’jalikyuritishningoqilonayo’llariniqidiribtopishnitalabqiladi. Buesamateriallar, xomashyovaboshqaiqtisodiyresurslarnitejab-tergabsarflashni, mavjudtexnikalarvaasbob-uskunalardanyaxshiroqfoydalanishni, xodimlarningmehnatunumdorliklarinioshirishni, mahsulotbirligigato’g’rikeladiganharajatlarnipasaytirishni, pirovardida, korxonarentabelliginivafoydaliliginioshirishniko’zdatutadi.

Ushbuomillarvako’rsatkichlarninghammasiishlabchiqarishningiqtisodiysamaradorligigaerishishtushunchasigabirlashadi. Yog’ –moysanoatikorxonalarifaoliyatiningyakuniynatijasisamaraniungaerishishgasarflanganresurslarbilantaqqoslashyog’ - moysanoatishlabchiqarishningsamaradorliginiaksettiradi. Bizgama’lumki, samaradorlikningoshishiharajatlarbirligigato’g’rikeladiganiqtisodiynatijalarningko’payishibilanifodalanadi. Samaradorlikxo’jalikyuritishmexanizminingtakomillashganlikdarajasidan, biznesnito’g’riyo’nalishdaolibborilayotganidandarakberadi.

Harqandaytashkilotdagisamaradorlikto’g’risidaso’zketganda, avvalambor, shuerdaishlabchiqarilayotganmahsulotniyokixizmatnitayyorlashuchunzarurbo’lganishlabchiqarishharajatlari, uningtarkibivahajmiyodgatushadi. Mahsulotniishlabchiqarishdagiharajatlar – bukorxonaningishlabchiqarishvatijoratfaoliyatiniamalgaoshirishdazarurbo’lganomillaruchunsarflanganmablag’larningpuldaaksettirilishidir. Mablag’larmahsulotniishlabchiqarishdazarurbo’lganmoddiyresurslar, kapitalresurslar, mehnatresurslarivaaxborotgaegabo’lishuchunsarflanadi. Ularmahsulottannarxiko’rsatkichidanamoyonbo’lib, barchamoddiyharajatlar, mahsulotniishlabchiqarishvasotishharajatlari, mehnatgahaqto’lashharajatlariningpuldagiifodasidir.

Bizgama’lumki, ishlabchiqarishningbarchaharajatlaridoimiyvao’zgaruvchanharajatlargabo’linadi. Yog’ – moysanoatikorxonalaridatayyorlanadiganmahsulotlarhajmio’zgarishibilano’zgarishsizqoladigandoimiyharajatlarhisobidanqo’shimchasamaraolinishimumkin. Buharajatlarnikorxonamahsulotishlabchiqarmaganholdahamto’lanishikerak. Ulargaamortizatsiyachegirmalari, binolarvauskunalarningijarasi, sug’urtabadallari, boshqaruvxodimlariningishhaqlarivaboshqalarkiradi. Yog’ – moysanoatkorxonasidaishlabchiqarishfaoliyatibirozmuddatgato’xtatibqo’yilsa, doimiyharajatlarhisobigaulardaishlabchiqariladiganmahsulotlaryokixizmatlarningtannarxiortibketadi. Mahsulotishlabchiqarishsur’atipasaysa, mehnatunumdorligipastdarajadabo’lsahammahsulotishlabchiqarishtannarxiortibketadi, natijadakorxonaoladiganfoydamiqdorivafoydalilikdarajasipasayishimumkin. SHusababli, engilsanoatkorxonalaridaishlabchiqarishsur’atinibirozmuddatgahamto’xtatmaslikvamehnatunumdorliginiuzluksizravishdaorttiribborishgaharakatqilishlozim. Rivojlanganmamlakatlartajribasidanma’lumki, mehnatunumdorliginioshirishgaerishmasdanturib, taraqqiyotgaerishibbo’lmaydi. Bizningbarchayog’ – moysanoatikorxonalaridamehnatunumdorliginioshirishbo’yichaalohidatadbirlarrejasituzishvauningbajarilishininazoratqilibborishniyo’lgaqo’yishzarur.

Yuqoridagifikrvamulohazalarasosidashundayxulosagakelishimizmumkinki, engavvalo, yog’ –moysanoatikorxonalaridamavjudimkoniyatvaresurslardansamaralifoydalanish, muntazamravishdaraqobatbardoshtexnikavajihozlanishini, bozordagikon’yukturaviyo’zgarishlarnitizimlio’rganishnatijalariasosidabarqaroro’suvchanfaoliyatnita’minlashzarur. Buesao’znavbatidamamlakatimizaholisiniyog’ – moymahsulotlarigabo’lganehtiyojiniqondirib, turmushfarovonliginiyuksalishigamunosibhissaqo’shadi.

.

Mamlakatimizdaiqtisodiyotningbarchasohalarivatarmoqlaridaiqtisodiyko’rsatkichlarqatorimehnatunumdorligidarajasihamortibbormoqda. SHubilanbirgalikda, uningortishidarajasirivojlanganmamlakatlarningkorxonalaridagidarajadanpastbo’libqolmoqda. Mehnatunumdorliginioshirishyo’lidaamalgaoshiriladiganbarchatadbirlarbutarmoqkorxonalariningrivojlanishiuchunasosyaratishigaerishishbugungiiqtisodiyotnimodernizatsiyalash, ishlabchiqarishnitexnikvatexnologikyangilashdavriningasosiymasalalaridandir. Iqtisodiyotnimodernizatsiyalash, ishlabchiqarishnitexnikvatexnologikyangilashningo’zihammehnatunumdorliginiorttirishninazardatutadi. Mehnatunumdorliginiorttirishtashkiliy-texnikaviysohadaham, tashkiliy- iqtisodiysohadahamboshqasohalardahamolibborilishilozim.

Yog’ – moysanoatikorxonalarifaoliyatiningsamaralibo’lishidamehnatunumdorliginihalqiluvchio’rnivaahamiyatibor. Butarmoqkorxonalaridamehnatunumdorliginioshirishningjudako’pyo’llarimavjudbo’lib, ulardanoqilonafoydalanishbugungikunningtalabidir. Yog’ – moysanoatikorxonalaridamehnatunumdorliginioshirishningmuximyo’llaridanbiri– tarmoqkorxonalaridagiishlabchiqarishningtexnikaviydarajasinioshirishdir. Korxonalarningba’zibirlaridaishlabchiqarishiningtexnikaviydarajasinisbatanpastbo’libqolmoqda. YOg’ – moysanoatikorxonalaridaishlabchiqarishningtexnikaviydarajasinioshirishkomplekstadbirbo’lib, uniamaldaqo’llashuchunquyidagiyo’nalishlarniamalgaoshirilishilozim 1. Yog’ – moysanoatikorxonalaridazamonaviyilg’or, kamchiqindili, uzluksizishlaydiganvaraqobatbardoshmahsulotlarishlabchiqarishgaimkonberadigantexnologiyanijoriyqilish. Hozirgivaqtdajahonningrivojlanganmamlakatlaridailg’ortexnologiyalardanfoydalanilmoqda. Uningyordamidaunumdorlikortishibilanbirgalikdayuqorisifathamta’minlanadivamahsulotlarningraqobatbardoshlilikdarajasiortibboradi. Buninghisobigabozordagiulushortibboradi, sotuvhajmiyuksaladi, foydamiqdoriortibboradi.