Bitiruv malakaviy ishining tarkibi. Ishi kirish, uchta bob, xulosa va
foydalanilgan adabiyotlar yxati a iborat.
7
I BOB. SUG’URTA KOMPANIYALAR MOLIYASINI TASHKIL ETISH
ASOSLARI VA BOSHQARISH USLUBI
1.1. Milliy iqtisodiyotda sug’urta kompaniyalarining tutgan o’rni
Ma lum i, 1917 yildan to 1991 yilga qadar har bir x ali faoliyatini
boshqarish va uni tartibga solish markazdan turib, ya i Moskva davlati
qonunchiligiga asosida amalga oshirilar edi. Binobarin 1991 yildan boshlab,
O z e i t Respublikasi z mustaqilligini q lga kiritganidan keyin har bir
x ali faoliyatini yurituvchi u e tla zi i g mustaqil qonuni asosida
boshqarilib,
uni
nazorati
olib
borilmoqda.
Shunga
muvofiq
ug u ta
tashkilotlarining
ham
moliyaviy
x ali faoliyatlari ham O z e i t
Respublikasini 2002 yilning 5 aprel kuni qabul qilingan “Sug u ta faoliyati”
t g i i a qonun asosida amalga oshirib kelinmoqda.
Shuningdek 1991 yil noyabr oyida “Mol-mulklarni davlat taassarufidan”
chiqarish va xususiylashtirish t g i i a» qonunning qabul qilinishi bilan
O z e i t Respublikasida keng miqyosda davlatga tegishli lga korxonalarni
ijaraga topshirish, ularni aktsiyadorlik jamiyatlariga aylantirish jarayoni boshlandi.
Iqtisodiy islohotlar kuchli ijtimoiy siyosatni uyg u la ti i orqali bosqichma-
bosqich amalga oshirildi.
Shuni ta i la joyizki, ilgari hamma korxonalar davlatning ixtiyorida
lganligi tufayli, ularni har xil noxush hodisalardan ug u ta qilishga ehtiyoj
lmaga . Sababi, ushbu korxonalarga ug u ta hodisalari natijasida zarar
etkazilsa, bu zararlar davlat ma lag la i hisobidan bemalol qoplanaverar edi.
Ammo, yuqorida ta i laga imizdek, mol-mulklarni davlat ixtiyoridan chiqarish
va xususiylashtirish natijasida sektorida minglab korxonalarni paydo li i,
z- zi a ug u ta xizmatlariga lga talabni sezilarli ravishda oshirdi. Negaki,
ilgarigi tajribadan farqli la q, nodavlat sektoridagi korxonalar stixiyali hodisalar
tufayli zarar ga a, bu zararlar davlat byudjeti ma lag la i hisobidan
qoplanmaydi.
8
Mamlakatimizda ug u ta tashkilotlarining moliyaviy tabiy ofatlari,
kutilmagan hodisalar natijasida etkazilgan zararlarni qoplash va ularni oldini
olish maqsadida shakillangan pul resurslari fondlarni bilan g la ga
munosabatlarni ifoda etadi.
Ma lum i, ug u ta bozorida ug u ta biznesining jadal rivojlanishi p sonli
ug u ta kompaniyalarning paydo li iga muhim omil l i. Sug u ta
tashkilotlarida ug u ta biznesining jadal rivojlanishi ulraning moliyaviy faoliyati
bilan bevosita g liq. Moliyaviy faoliyatning asosida moliyaviy resurslarni
shakllantirish, ulardan samarali foydalanish va tegishli investitsiya e tla iga
y alti i a iborat.
Sug u ta tashkilotlarining moliyaviy resurslari tashkilot ixtiyorida lga va
turli xarakterdagi moliyaviy majburiyatlarni bajarishga, kengaytirilgan ug u ta
xizmat turlarining barqarorligini ta mi la ga va xarajatlarni qoplashga
m l alla ga pul daromadlari (mukofotlari) va tushumlaridir.
Yuridik va jismoniy shaxslar tomonidan t la ga ug u ta mukofotlaridan
shakllanadigan pul fondlari hisobidan shartnoma shartlarida z a tutilgan voqea
hodisalar y berganda, ularning mulkiy manfaatlarini himoya qilish
munosabatlari ug u ta deyiladi.
Sug u tala u i oldida ug u tal i z majburiyatlarini bajarish manbai
li bajarilmagan ug u ta majburiyatlari hajmida shakllanti- rilishi zarur
lga maxsus fondlar hisoblanadi.
Sug u ta i g iqtisodiy mohiyati ug u ta hodisalari y berganda ug u ta
qoplamalarini amalga oshirish uchun maxsus fondlarni shakllantirish va ulardan
foydalanishdan iboratdir.
Shuningdek ug u ta munosabatlarida ug u ta riski tushunchasi ham uchrab
turadi. Sodir li iga qarshi ug u tala u i hodisaning taxminiy y berishi
ug u ta riski deb ataladi
2
.
Sug u ta tashkilotlarining daromadlari barcha ruxsat etilgan ug u ta turi
yi a ug u ta faoliyati, investitsiya daromadlari , shuningdek ug u ta
2
А.П.Архипов, В.Б.Гомелля, Д. С. Туленты. Страхование. Современный курс. М.: «Финансы и статистика» 2006 г. 209 с. (11 с.)
9
faoliyatini amalga oshirish bilan bevosita g liq lmaga va qonunda
ta qiqla maga boshqa faoliyatdan olingan daromadlardan tashkil topadi.
Sug u ta tashkilotlari daromadlari 3 guruxga li mumkin:
ug u ta faoliyatidan olinadigan daromadlar;
ug u ta faoliyati bilan g liq faoliyatdan olinadigan daromadlar;
boshqa faoliyatlardan olinadigan daromadlar.
Sug u ta faoliyatidan olinadigan daromadlar tarkibiga quyidagilarni
kiritishimiz mumkin:
bevosita ug u ta shartnomalari va qayta ug u taga qabul qilingan risklar
yi a ug u ta t l la i. Bunda ug u ta shartnomalari yi a ug u ta
mukofotlari, ug u ta shartnomasida atilga ug u ta mukofot- lari ulushi
ug u ta tashkilolari daromadlari tarkibiga kiradi.
qayta ug u taga berilgan risklar yi a olinadigan mukofotlar, qayta
ug u tal iga
t la a iga
qayta
ug u ta
mukofotlari
bevosita
ug u tal i i g amaldagi xarajatlarini qoplash uchun belgilanadi.
Tantema - qayta ug u tala shartnomalarida qatnashish va ishning diqqat
e ti bilan olib borishi uchun qayta ug u ta tomonidan ug u tal i i g
asosiy mukofot i i i hisoblanadi. Tantema- qayta ug u ta a qatnashayotgan
ug u ta shartnomalari yi a qayta ug u - talovchi tomonidan olingan sof
foyda summasidan belgilangan foizda har yil t la boriladi.
qayta ug u ta shartnomalari yi a berilgan ug u ta t l la i ulushi qayta
ug u tal i tomonidan qoplanishi . Qayta ug u tal i qayta ug u ta
shartnomasi shartlariga muvofiq sug u tal i i g zararla- ri bir qismida ishtirok
etadi, shuningdek zararlarni qoplash yi a z ulushini oladi. Qayta
ug u tal i butun hajmda ug u tala u i oldida ma uliyatli ekan, qayta
ug u ta ug u ta qoplamalarida z ulushlarini t la ga majburdir.
qayta ug u ta hissasi zga i i hisobiga tga hisobot davrida yuzaga
kelgan ug u ta zaxiralari qaytim summalari.
agar qayta ug u ta shartnomalari qayta ug u taga berilgan shartno- malar
yi a tsedentda ug u ta mukofotlarining barcha qismini deponentlashtirish,
10
shartnoma shartlari muddati tugashi bilan deponent - lashtirilgan mukofot
summasini qayta ug u tal iga mukofotning zi va mukofotning ustiga foiz
hisoblanib uning hisobiga t azila i. Max- sus hisob-kitoblar asosida
ug urtalovchi moliyaviy natijalarni aniqlashda ug u ta zahiralariga ajratmalar,
shuningdek tga hisobot davrida tashkil topgan ug u ta zahiralari qaytim
summalarini hisob-kitob qiladi.
qayta
ug u taga
berilgan
risklar
yi a
deponentlashtirilgan
mukofotlarning ustiga q i hisoblangan foizlardan olingan summalar.
Sug u ta faoliyati bilan g liq boshqa faoliyatdan olinadigan daromad-
larga quyidagi daromadlar kiradi:
ug u ta agenti, syurveyer va avariya komissarlari atga xizmat- lari
uchun olingan mukofotlar. Sug u tal ila bir-birlariga agentlik xizmatlarini
ati i, ug u ta risklarini baholashda ma berishi, mol-mulkning ug u ta
qiymatini aniqlashi, ug u ta hodisalarining natijasini baholashi va t l la i i
amalga oshirishlari mumkin.
investitsiya faoliyatidan olinadigan daromadlar. Bularga quyidagilar kiradi:
boshqa tashkilotlardan paychilik ulushida olinadigan daromadlar;
ug u ta tashkilotlari ixtiyorida lga aktsiya va paylar, obligatsiyalar,
depozit sertifikatlari, veksellar yi a olinadigan dividentlar;
mol-mulkni vaqtinchalik foydalanish uchun ijaraga berishdan olinadi gan
daromadlar.
Sug u ta tashkilotlari investitsiya resurslarining asosiy manbai ug u ta
zahiralariga t azilga ug u tal i tomonidan olingan sug u ta mukofotlari.
Belgilangan davr mobaynida ug u tal i i g ixtiyorida lga ma lag la
belgilangan shartlarga muvofiq daromad aktivlariga investitsiya qilinadi.
Hayot ug u ta i bilan ug ulla u i ug u ta kompaniyalari uchun
investitsiya faoliyatining ahamiyati katta, uzoq muddatga hayot ug u ta i
shartnomasini tuzib, ug u tal i tarif stavkasi hisob-kitobi bosqichida ug u ta
t l i i diskontlash y li bilan ug u tla u i oldida z majburiyatlariga
potentsial daromadlarni keltiradi. Shuning uchun ug u tal i hayot ug u ta i
11
yi a qoplaydigan ug u ta zahiralari aktivlarini investitsiya qilishiga t g i
keladi.
Olingan
investitsiya
daromadlari
zarurligi
darajasini
oshiradi.
Sug u tal i buni ug u ta- lanuvchiga investitsiya bonuslari t l ila iga
y alti i i mumkin. S ggi yillarda hayot ug u ta i yi a ug u ta
mahsulotlarida tarkib topgan investitsiyaning rolini oshirish muammosi zga
tashlanayapti.
Kafolatli investitsiya daromadlarini taklif etadigan, ug u tal chi- ning
investitsiya afzalligini
hisobga
olib ishlab chiqilgan ug u ta
rejalari
ug u tala u i i g investitsiya faolligi natijalariga g liq.
Sug u ta tashkilotlarining boshqa faoliyatdan oladigan daromadlar tarkibiga
quyidagilar kiritishimiz mumkin:
pul ma lag la i a tashqari asosiy vositalar, material boyliklar va boshqa
moddiy boyliklarni sotishdan daromadlar;
shartnoma shartini buzganlik uchun jarimalar, penyalar;
ug u ta tashkilotlari zararlari qoplamasiga tushum- lar;
a muddati tugashi bilan kreditor va deponent qarzdorliklari summasi;
xorijiy valyutada ifodalangan mol-mulk va majburiyatlarning belgilangan
tartibda qayta baholashda yuzaga keladigan valyuta kurslari farqlari;
favqulotda daromadlar. Bularga misol qilib x ali faoliyatining
favqulotdagi majburiyatlari , shuningdek tabiiy ofatlar, y g i va halo - katlar
natijasida yuzaga keladigan tushumlarni keltirishimiz mumkin.
Sug u ta tashkilotlari daromadlarining ushbu oxirgi guruxi ug u ta
tashkilotlari daromadlari umumiy hajmida unchalik yuqori lmaga ulushni
tashkil etadi.
Sug u ta tashkilotlari xarajatlarini ikki guruxga ajratishimiz mumkin:
1) Sug u ta majburiyatlarini bajarish bilan g liq xarajatlar;
2) Sug u ta faoliyatini amalga oshirish bilan g liq xarajatlar;
Sug u talovchining ug u ta majburiyatlarini z zimmasiga olish bilan
g liq xarajatlarga quyidagilar kiradi:
12
ug u ta va qayta ug u ta shartnoma shartlari yi a ug u ta t l la i
(qoplamalari);
qayta ug u tala ga berilgan risklar yi a ug u ta mukofoti summalari;
qayta ug u ta sharnomalari yi a t la ga ug u ta mukofotlar va
tantemalar;
ug u ta mukofotlari qisman qaytimi summasi shuningdek Qonunda z a
tutilgan shartnoma shartlarida ug u ta (qayta ug u ta) shartnoma shartlari
yi a t la a iga qoplamalar summasi;
ug u ta faoliyati ustidan nazorat qiluvchi ijro hokimiyati organlari
tomonidan belgilangan
tartibda, ug u ta t g i i agi qonunga asosan
shakllanadigan ug u ta zahiralariga ajratilgan summalar ( ug u ta zahiralarida
qayta ug u tal i i g ulushi zga i i hisobiga).
Sug u ta faoliyatini amalga oshirish yuzasidan xarajatlari tarkibiga ug u ta
shartnomalarining yuritilishi va ijro etilishi bilan g liq ug u ta tashkilotlarining
qilingan xarajatlari, shuningdek ma mu iy boshqaruv, amalga oshirilmagan va
favqulotda holatlar kiradi.
Sug u tala ga va ug u tala u ila i g mulkiy manfaatlarini himoyasini
ta mi la bilan g liq ug u ta faoliyatini amalga oshirish yi a xarajatlar
tarkibiga quyidagilar kiradi:
ug urta agentligi va brokeri atga xizmatlari uchun t la a iga
mukofotlar;
ug u ta risklarini baholash, mol-mulklarning ug u ta qiymati va ug u ta
summasi miqdorlarini aniqlash, ug u ta hodisalari natijalarini baholash, ug u ta
t l la i amalga oshirish uchun jalb qilingan mutaxassislar( ekspertlar,
syurveyerlar, avariya komissarlari, yuristlar, advokatlar va boshqalar) ning
atga xizmatlari uchun t l la ;
inkassator xizmatlari t l la i;
ma lum tla ,xulosalar, statistik ma lum tla berish yi a tashkilotlarning
xizmatlari t l la i;
aktuariy xizmatlari t l la i;
13
ug u ta guvohnomasi (polis),kvitantsiya. Hisobot blankalari va boshqa
shunga x a hujjatlarni tayyorlash yi a xizmatlar t l i;
ug u ta himoyasi ta mi la bilan bog liq xarajatlar tarkibiga boshqa
tashkilotlar (qayta ug u ta tashkilotlari) xizmatlari t l i yi a yuqorida
hisoblangan xarajatlardan tashqari, ug u ta tashkilotla- ri li mala i ishchi
xodimlari mehnat ish haqi t l la i yi a xarajatlar, shuningdek ug u ta
shartnomalari shartlarini q lla -quvvatlash, ijro etish xulosalari bilan g liq
xarajatlar kiradi.
Sug u ta tashkilotlarining ma mu iy boshqaruv, amalga oshirilmagan
shuningdek favqulotdagi holatlar va boshqa x ali yurituvchi u ektlari
xarajatlaridan farq qilmaydi.
Ma mu iy boshqaruv xarajatlariga ma mu iy boshqaruv apparati xodimlariga
ish haqi t l i yi a xarajatlar kiradi. Qonunning boshqa talablariga muvofiq:
yillik buxgalteriya hisoboti tasdiqlash maqsadida atilga auditorlik
xizmatlari;
buxgalteriya hisobotining chop etilishiga xarajatlar;
bino inshootlar, jihozlar va asbob uskunalar saqlash harajatlari;
ug u ta tashkilotlarining ustav fondi bilan g liq boshqa harajatlar;
Sug u ta tashkilotlarining moliyaviy natijalarini shakllantirish printsiplarini
oshkor qilish ug u ta tashkilotining daromad va xarajatlari tarkibini tushunish
orqali amalga oshiriladi. Bu savolni ga i a ug u ta tashkiloti boshqa qayta
ug u ta tashkiloti yoki professional ug u ta tashkilotlariga risklarni qayta
ug u taga berishi, shuningdek risklarning hamkorlari ( ug u tal ila yoki qayta
ug u ta lovchilar) dan qayta ug u taga qabul qilishi , ya i ug u tal i bir
vaqtning zi a qayta ug u tal i yoki qayta ug u ta a tsedent (qayta ug u ta
himoyasini olish) li i mumkinligini esga olishimiz kerak. Bu narsa shuni
ifodalaydiki,
ya i bitta operatsiya tsedentda xarajat sifatida, qayta
ug u tal i a esa daromad sifatida aks ettiriladi.
Sug u ta tashkilotlarining daromadlari va xarajatlarining ikkinchi tomoni
kelgusi ug u ta t l la i i amalga oshirish uchun zarur lga ug u ta
14
zahiralarini shakllantirish bilan bevosita g liq. Bu operatsiya pul ma lag la i
harakati nuqtai nazardan xarajatlar hisoblanadi, ammo ug u ta tashkilotlari
faoliyatining moliyaviy natijalariga ta i qiladi. Sug u tal i i g ug u ta
majburiyatlarini qoplash oldindan shakllantirilgan ug u ta zahiralarini qaytarish
yi a operatsiyalar bilan g liq. Moliyaviy resurslar oqimi ma osida bu
daromad emas, balki bu operatsiyalar ug u ta tashkilotlari moliyaviy natijalarini
oshiradi.
Buxgalteriya foydasi yoki zarari tashkilotning barcha x ali operatsiyalarida
buxgalteriya hisobiga asoslangan hisobot davri uchun aniqlangan oxirgi moliyaviy
natijalari hisoblanadi.
Sug u ta tashkilotlarining foydasi yoki zarari hisobot davridagi daromadlar va
xarajatlar ta i a farq sifatida hisoblanadi. Bunda tashkilotning daromadlari aktiv
kelishi natijasida iqtisodiy nafni oshirish va bu ug u ta tashkilotining kapitali
oshishiga olib keladigan majburiyatlarni bajarish (mulkdorlarning ulushi ya i
omonatlari bundan mustasno) e ti f etiladi. Sug u ta tashkilotlarining xarajatlari
aktivlar (pul ma lag la i,boshqa mol-mulklar) ning chiqib ketishi natijasida
iqtisodiy nafning pasayishi bu tashkilotning kapitali kamayishiga olib keluvchi
majburiyatlarning paydo li i (mulkdorlarning qarori yi a ulushlarining
pasayishi bundan mustasno) maxsus hisob-kitoblar asosida moliyaviy natijalarini
aniqlashda ug u ta zahiralarida qayta ug u tal ila i g ulushi va ug u ta
zahiralariga ajratilgan summa, shuningdek tga davrlarga ajratilgan ulushlari
hisob-kitob qilinadi. Bunda ug u ta zahiralariga ajratmalar ug u tal i
faoliyatining natijalarini kamaytiradi, tga hisobot davrlarida ajratilgan ug u ta
zahiralarining qaytimi uni oshiradi.
Maxsus hiob-kitoblar asosida moliyaviy natijalarni aniqlashda ug u ta
zahiralariga ajratilgan summa va ug u ta zahiralarida qayta ug u tal i i g
ulushi aniqlanadi, shuningdek ug u ta zahiralari qaytimi va ularda tga hisobot
davrida chiqarilgan qayta ug u tal ila ulushi ishlab chiqiladi.
15
Sug u ta i g makroiqtisodiy i -x ali u e tla i va mamlakat
fuqarolarining xotirjamligi va ishonchini ta minlab, jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy
hayotini mustahkamlashdan iboratdir.
Sug u ta tashkilotlarining daromadlari - barcha ruxsat etilgan ug u ta turi
yi a ug u ta faoliyati, investitsiya daromadlari , shuningdek ug u ta
faoliyatini amalga oshirish bilan bevosita g liq lmaga va qonunda
ta qiqla maga boshqa faoliyatdan olingan daromadlardan tashkil topadi.
Respublikamiz mustaqillikka erishganda keyin markazlashgan ug u ta
fondni iga markazlashmagan ayrim davlat ug u ta tashkilotlari va xususiy
ug u ta kompaniyalarining moliyasi shakillanadi.
Mustaqilik yillarida ug u ta markazlashgan tartibda emas, balki
markazlashmagan tartib boshqarila boshladi. Hozirda har bir ug u ta tashkiloti
zi i g mustaqil moliyasiga ega. Bular orasida Prezident farmonlari qabul
qilingan holda 1997 yil 18 fevralda tashkil etilgan davlat ug u ta tashkilot
“O z e i e t” EIMSK, 1997 yilning 25 fevralida tashkil etilgan davlat
aktsiyadorlik ug u ta kompaniyalari “O zag ug u ta” DASK, 1994 yilda tashkil
etilgan “Kafolat” DASK va 1995 yilning 26 iyulida tashkil etilgan “Madad”
ug u ta tashkilotlarining mustaqil moliyalari yi a markaziy i egallab
kelmoqda desak mu lag a i y q.
Hozirda ug u ta tashkilotlarining moliyaviy tashkil qiluvchi pul muomilari
ikki y ali a amalga oshirib kelinmoqda:
- Sug u ta himoyasi tashkil qilish bilan g la ga pul munosabatlari orqali.
- Sug u ta faoliyati tashkil qilishga g la ga pul munosabatlari orqali.
O z navbatida ug u ta himoyasini shakillantiruvchi pul munosabatlari yana
ikki bosqichdan ta i. Birinchi bosqichida ug u ta fonidan shakillantiruvchi
taqsimlash munosabatlari, ikkinchi bosqichda undan foydalanish bilan g la ga
investitsiya munosabatlari amalga oshiriladi:
Sug u ta fondlari tarif asosida hisoblanadigan ug u ta t l la i asosida
shakillanadi.
16
Sug u ta t l la i i qabul qilish va uning sarflanishi bir vaqtda sodir
lma a , turli vaqtlardan sodir la i. T pla ga ug u ta ma lag la i i g bir
qismi ug u ta tashkiloti ixtiyorida qoladi. Lekin bozor iqtisodiyoti sharoitida
ug u ta tashkiloti faqat z xarajatlari qoplash bilan chegiralanadi, balki foyda
olish ham z a tutildi.
Lekin shuni aytish kerakki bu i a «foyda» atamasi shartli ma a
q lla ila i chunki ug urta tashkilotlari milliy daromad hosil qilishda
qatnashmaydilar. Shuning uchun ug u ta tashkilotlari katta hajmda foyda olishga
intilmasliklari kerak, chunki buning natijasida ug u ta tashkiloti bilan
ug u tala u i ta i agi ekvivalentlik printsipi buziladi. Foyda deganda
shunday ijobiy natija z a tutiladiki ug u ta himoyasini amalga oshirish
maqsadida daromadalarining xarajatlaridan oshgan holda muvozanatlanishi
ta mi lay i. Shunga qaramasdan hududa kamroq zarar il a, ug u ta
tashkilotlarining foyda miqdori a za yuqori li iga olib kelishi mumkin.
Sug u ta tashkilotlari foydasining asosiy manbai - uning investitsiya faoliyati
hisoblanadi bu faoliyati natijasida ug u ta fondi ma lag la i i g bir qismi tijorat
maqsadlarini zla sarflanadi.
Lekin shunga qaramasdan ug u ta faoliyatining maqsadi ulkan ijtimoiy
axamiyatiga ega lga atila iga xizmatlar l a, investitsiya
faoliyatining maqsadi foyda olishidir. Xaqiqatdan ham bu ikki y ali za
uzviy bog la ga .
Shunday qilib ug u tala u i i g moliyaviy barqarorligini negizi
ularning ustav kapitalining va ug u ta zahiralarining mavjud li i shuningdek
qayta ug u ta qilish tizimidan olingan manfatdorlik hisoblanadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |