Мундарижа сўзбоши

7.1. Karstning hosil bo‘lish sharoiti va uning rivojlanishi

Karst hodisasi hamma yerda ham hosil bo‘lavermaydi, buning uchun ma’lum shart-sharoitlar zarur. Bulardan eng muhimlari: suvda eriydigan tog’ jinslarining mavjudligi; etarli miqdorda suvlarning bo‘lishi; qulay relef shakli; iqlim sharoiti va boshqalar.

Suvda eriydigan tog’ jinslariga ohaktosh, gips, dalomit, tuzlar, angdrid, bo‘r, marmar, mergellar kiradi. Yer sharida eng ko‘p tarqalgani ohaktoshli karstdir. Bo‘r, dolomit va boshqa tog’ jinslari suvda oson erisada, lekin ular qalin qatlam hosil qilmasdan, linza shaklida tarqalgan. Karst hodisasining rivojlanishi uchun suvda eriydigan tog’ jinslari qalin, yoriqlarga boy bo‘lishi va bu yoriqlar bo‘yicha suvning harakati yuz berishi mumkin bo‘lsin. Bu jinslar qanchalik qalin bo‘lsa suvlar shunchalik chuqurga singadi va karst holisasi keng rivojlanadi.

Tog’ jinslarini eritish uchun yuza va yer osti suvlarining miqdori etarli va bu suvlar karbonat angidrid gazi bilan to‘yingan hamda iliq bo‘lishi muhim. Suvda karbonat angidrit gazi ko‘p bo‘lsa, u kimyoviy jihatdan agressiv bo‘lib, karbonatli jinslarni tez eritadi. Shuning uchun, ayrim g’orlarda (kishilar ko‘p kiradigan) karbonat angidrid miqdorini aniqlab turiladi. CHunki kishilar g’orga qancha ko‘p kirishsa va uzoq vaqt bo‘lishsa havoda bu gazning miqdori keskin ortadi, natijada g’orda karst hodisasi faollashib uning kengayshiga va g’ordagi ajoyib shakllarni yo‘qolishiga sabab bo‘ladi.

7.1.1-jadvalda tog’ jinslarining erishi suvning haroratiga va SO₂ gazining miqdoriga bog’liqligi ko‘rsatilgan. Bu jadvaldan ko‘rinadiki ohaktosh, marmar, bo‘r distillangan suvda dolomit singari amalda erimas ekan. SO₂ li suvda esa bu jinslar gips, angidrid, tosh tuziga nisbatan kamroq erisada, lekin distillangan suvdagiga nisbatan ikki barobar ko‘p eriydi.

Suvlarning kimyoviy agressivligi kislotali yog’inlarga, o‘simlik qoplamining xarakteriga bog’liq. Keyingi yillarda kislotali yog’inlar suvning erituvchilik qobiliyatini keskin oshirishidan karst hodisalari bu rayonlarda ancha faollashganli kuzatilmoqda.