Мундарижа сўзбоши

3.3.2. Quruqlik platformalarining megarelefi.

Platformalar materiklarning asosiy struktura elementlari bo‘lib, ular geosinklinallarga nisbatan kam harakatchan tektonik rejimi, magmatizm va zilzilalarning sustligi bilan ajralib turadi. “Platforma” atamasini birinchi marta rus olimi A.D.Arxangelskiy qo‘llagan (1932).

Platformalarda vertikal tebranma haraktlarning tabaqalanishi, tezligi va amplitudagi farqlar unchalik katta emas. Shuning uchun platformalar maydonining 50% dan ko‘prog’ini pasttekisliklar, baland bo‘lmagan platolar, yassitog’lar yoki Boltiq, Sariq va boshqa shelfli (materik sayozlikli) dengizlar egallaydi.

Platformalar zaminining yoshiga qarab, qadimgi va yosh platformalarga bo‘linadi. Qadimgi platformalarning zamini arxey va proterozoy eralarida hosil bo‘lgan tog’ jinslaridan tashkil topgan bo‘lib, ustki qismi keyingi davrlarga mansub jinslardan tuzilgan. Ular materik platformalar orasida katta maydonni egalaydi. Bu xil platformalarga Sharqiy Yevropa, Sibir, Shimoliy Xitoy va Koreya, Janubiy Xitoy, Hindiston, Afrika-Arabiston, Janubiy Amerika, Shimoliy Amerika, Avstraliya va Antarktida platformalari misol bo‘ladi.

Janubiy yarim shardagi platformalar shimoliy yarim shardagi platformalardan quyidagi xususiyatlari bilan farq qiladi; uzoq vaqt davomida ko‘tarilish cho‘kishdan ustun bo‘lgan; o‘rtacha balandligi katta: baland tog’ massivlari uchraydi; qalqonlar va kristall jinslar katta maydonni egallaydi; seysmik harakatlar kuchliroq; portlash trubkalari uchraydi. Shimoliy yarim shardagi Sibir va Hindiston platformalari tuzilishi jihatidan janubiy platformalarga o‘xshaydi. Janubiy platformalarning relefi tektonik harakatlar natijasida ancha balandga ko‘tarilib qolganligi, Tinch okean cho‘kmalarining mezokaynozayda yanada cho‘kishi va rift tizimalarining paydo bo‘lishi bilan bog’liq holda ancha murakkablashgan.

Qadimgi platformalarning relefida asosan kenglik zonalligi aks etgan masalan, Sharkiy Yevropa va Shimoliy Amerika platformalaridagi akkumulyativ tekisliklarda uchraydigan tepaliklar materik muzliklari keltirilgan yotqiziqlardan hosil bo‘lgan. Shimoliy Afrika va Markaziy Avstraliyadagi tekisliklardagi tepaliklar esa eol akkumulyatsiyasidan vujudga kelgan.

Platforma qolqonlarida shakllangan denudatsion tekisliklarning relef xususiyatlari denudatsiyaga uchragan jinslarning geologik strukturalariga bog’liqdir. Platformaning zaminini tashkil qilgan kristal jinslarining qalqonlarda er yuzasiga chiqib yotishi bu erlarda denudatsiyani uzoq vaqtdan beri davom etayotganligiga guvohlik beradi. Bunday tekisliklar Boltiq, Kanada va boshqa qaloqonlarda shakllangan. Bundan tashqari qattiq jinsli qalqonlarda pog’onasimon tekislik va platolar, stolsimon tog’lar kuzatiladi.

Platformalar uchun qiya va keng bo‘lib egilgan (sinekliza) va ko‘tarilgan (antekliza) strukturalar xos. Ayrim anteklizalar uzoq geologik vaqt davomida balandga ko‘tarilishi natijasida cho‘kindi jinslar bilan qoplanmaydi va qalqon deb ataladigan strukturalarni tashkil qiladi. Bunday strukturalarga Boltiq, Kanada, Anabar, Braziliya va boshqalar misol bo‘la oladi. Platformaning qalqon va antekliza kabi strukturalarida denudatsion tekisliklar (o‘rta Sibir, Dekan, Anatoliya, Vitim yassi tog’liklari), plato va tog’liklar (Braziliya, Gviana, Axaggar, Tibesti, Xibin va boshqalar) shakllangan. Bunday shakllarning hosil bo‘lishida yangi tektonik harakatlar muhim ahamiyatga ega bo‘lgan. Sineklizalarda esa akkumulyativ tekisliklar (Amazonka, Orinoko, La-Plata, Kaspiy bo‘yi, Buyuk Xitoy va boshqalar) hosil bo‘lgan.

YOsh platformalarning zamini paleozoy va mezazoy burmalanish oblastlari o‘rnida shakllangan. Bu platformalarda ham denudatsion va akkumulyativ tekisliklar rivojlangan. G’arbiy Sibir, Turon, Kolima akkumulyativ tekisliklari paleozoy va mezozoy platformalari o‘rnida hosil bo‘lgan. Ustyurt, Parij havzasi, Qozog’iston past tog’lari denudatsion tekisliklarga misoldir. Lekin qadimgi platformalarga nisbatan tog’ relefining roli, ayniqsa mezozoy burmalanishi yosh platformalarda ancha ortadi. Tog’larning strukturasi va relefi ham juda xilma-xildir. Ayrim tog’lar, masalan, Ural, Appalachi, Avstraliyadagi Katta Suvayirg’ich tizmasi relefda aniq ifodalangan. YOsh platformalardagi tog’-tekisliklarning yosh strukturasi qadimgi struktura bilan aloqasi yaqqol ko‘rinadi. Masalan, Ural, Appalachining shimoliy qismining qadimgi strukturasi keyingi burmalanishlarda ham ko‘tarilishlarga uchragan. Ayrim tog’lar, masalan, Skandinaviya, Markaziy Yevropa tog’lari (Garts, Shvartsvald, Vogezi va boshqalar) yoriqli tektonik harakatlar natijasida, ularning qadimgi strukturasi yosh strukturasiga mos kelmaydi.

YOsh platformalarning tog’lar relefida kenglik zonaligi va vertikal mintaqalanish yaqqol ifodalangan. Bunga tog’ tizimlarining shimoldan janubga cho‘zilganligi va ularning mutloq balandligining katta bo‘lishi ta’sir ko‘rsatadi. Masalan, Ural tog’lari turli iqlim mintaqalarini kesib o‘tganligi sababli, Shimoliy Ural, o‘rta va Janubiy Uralning relefi bir-biridan ancha farq qiladi.