Мундарижа сўзбоши

Geometrik belgilar bo‘yicha yuza, qirra (ikki yuzaning kesishuvi) va yuza burchaklari (uch va undan ko‘p yuzalarni kesishuvi) kabi relef elementlari ajratiladi.

Relef elementlariga tog’ tepasi, tog’ yonbag’ri, yonbag’ir etagi, cho‘qqi, dovon, suvayirg’ich. soylar va boshqalar misol bo’la oladi .

Relef shakllari berk (barxan, balandlik, chuqurlik, karst voronkasi) yoki ochiq (jar, balka, daryo vodiysi), sodda yoki murakkab, ko‘tarilgan yoki pastqam bo’lishi mumkin.

Relef shakllari katta-kichikligiga ko‘ra planetar shakllar, megashakllar, makroshakllar, mezoshakllar, mikroshakllar va nanoshakllarga ajratiladi.

Planetar shakllarga materiklar, okean tagi, hozirgi zamon geosinklinal mintaqasi, suv osti o‘rtalik tizmalari kiritiladi.

Megashakllarga tog’ mintaqalari, tekislik o‘lkalari, okean tagidagi yirik soyliklar, ko‘tarilmalar, planetar miqyosdagi yoriqlar kiritiladi. Alp, Kavkaz. Tyanshan tog’lari, Turon pasttekisligi, O‘rta Sibir yassitog’ligi megashakllarga misol bo’la oladi.

Ayrim tog’ tizmalari (masalan Oloy tizmasi), botiq yoki vodiylar (Farg’ona vodiysi) relefning makroshakllaridir.

Jarlar, balkalar, barxan zanjirlari va boshqalar mezoshakllar; karst voronkalari, kichik jarlar, qirg’oq marzalari mikroshakllar deyiladi.

Relefning eng kichik shakllari, masalan, jo‘yakcha, yumronqoziq uyasi va boshqalar nanorelefga kiritiladi.

Relefning yirik shakllari-planetar, mega-va makro-, ayrim hollarda mezoshakllari endogen jarayonlar ta’sirida vujudga keladi. Ularning hosil bo’lishi litosfera xususiyatlariga bog’liqdir, mezo-, mikro- va nanorelef shakllari esa asosan ekzogen jarayonlar ta’sirida hosil bo’ladi.

Ekzogen jarayonlarining faoliyati oqibatida akkumulyativ va denudatsion relef shakllari tarkib topadi.

Akkumulyativ shakllar materiallarning to‘planishidan (morena tepaliklari, barxanlar, dyunalar, deltalar), denudatsion (qayta ishlangan) shakllar esa materialni olib ketilishidan (jar, soyliklar, vodiylar, yardanglar) hosil bo’ladi.

Relef shakllarining kelib chiqishiga ko‘ra I.P.Gerasimov va Yu.A.Meshcheryakovlar geotektura, morfostruktura va morfoskulptura shakllariga bo’lishadi. Geotektura planetar va megarelef shakllari bo’lib, ular endogen jarayonlar natijasida vujudga keladi. Morfostruktura makrorelef shakllari bo’lib, ular endogen va ekzogen jarayonlarining o‘zaro birgalikda ta’siri natijasida hosil bo’ladi. Bunda endogen jarayonlar asosiy rol o‘ynaydi. Morfostruktura shakllari relefda ifodalangan geologik strukturalardir. Morfoskulptura mezo-, mikro-, va nanorelef shakllari bo’lib, ular asosan ekzogen jarayonlarining faoliyati natijasida vujudga keladi.

O‘xshash qiyofa, tuzilish, kelib chiqishga ega bo’lgan va muayyan hududda qonuniy ravishda takrorlanuvchi relef shakllarining birikmasiga relefning genetik tiplari deyiladi. Relefning har bir tipi relef hosil qiluvchi muayan jarayonlar va omillar faoliyatida tarkib topadi. Quyida Moskva universiteti geomorfolog olimlari tomonidan taklif etilgan relef shakllarining genetik tasnifini keltiramiz.