Mundarija: Kirish

ODOB VA NAFOSAT TARBIYASI

Donolardan biri go‘zallik axloq-odobning tug‘ishgan singlisidir,

degan edi. Darhaqiqat, bu juda to‘g‘ri ta’rif. Odatda odob va

nafosat tarbiyasi o‘zaro chambarchas bog‘liq holda amalga oshiriladi.

Chunki nafosat tarbiyasining natijasi axloq-odobda, chiroyli xattiharakat,

go‘zal munosabatda va hayotga, kelajakka, insonlarga,

tabiatga muhabbatda ko‘rinadi.

Xalqimiz: „Kamtarlik ham husn“, deydi. Mana shu birgina

iborada chuqur ma’no bor. Nafosat tarbiyasi tufayli yoshlarda

kamtarlik xislati tarkib topadi. Bu xislat kishilarning eng go‘zal,

eng chiroyli belgisidir. „Kishining chiroyi yuzida“, deydi xalqimiz.

Bir go‘zal tabassum kishilarga misoli quyosh bo‘lib, qalblarga iliq

nur taratadi. Kishi biror asarni o‘qib, chehrasi yorishib ketadi.

Yoki yoqimli biror kuy, ashula tinglasa, boshi mayin tebranadi,

biror go‘zal rasm, manzarali tasvirga boqib undan ko‘z uzolmay

qoladi, qalbi quvonchlarga to‘ladi.

Xunuk xatti-harakatdan nafratlana bilish tuyg‘usini ham nafosat

tarbiyasi paydo qiladi. Bunda badiiy asarning roli muhimdir.

Masalan, „Zumrad va Qimmat“ ertagidagi Qimmatning xulqatvori,

qiliqlari, xatti-harakati o‘quvchi qalbida nafrat uyg‘otadi.

Zumradning tevarak-atrofga munosabati, mehnatsevarligi,

kamtarligi, sezgirligi, shirin so‘zligi kabi xislatlari esa, aksincha,

qalblarda qoniqish, quvonch, iliqlik, tabassum, unga xayrixohlik

paydo qiladi.

Shuni alohida qayd etish o‘rinliki, ayrim yoshlar go‘zallikni

tor ma’noda tushunadi. Ya’ni chiroyni ko‘pincha husn-jamolda

deb bilishadi. Bu bir tomonlama tushunchadir. Har tomonlama

to‘liq ma’nodagi chiroy esa, husn-jamol qalb go‘zalligida, ma’noli

so‘zdadir. Xalqimiz ham „Chiroy xusn-u jamolda emas, fazl-u

kamolda“, deb bejiz aytmagan!

Go‘zallik tarbiyasida shu narsaga erishish kerakki, tashqi

qiyofani haddan tashqari bezayvermasdan, asosan ma’naviy

olamini bezash uchun intilish lozim. Shunday ekan, bolada juda

yoshlikdanoq odob go‘zalligiga erishishimiz zarurdir. Buning uchun

o‘qituvchilarimiz go‘zallik ilmi bilan qurollangan bo‘lishlari

muhimdir. Bundan maqsad yoshlarga go‘zallik asosida tarbiya

berishdir.

Estetik, ya’ni go‘zallik tarbiyasini singdirishning ahamiyati

katta. Bunday tarbiya, avvalo, yoshlarni turmushdagi go‘zallik va

xunuklikni tushunish, his etish orqali ma’lum bir kayfiyatni shakllantiradi,

ularda go‘zallikdan zavqlanish, xunuk qiliq, xattiharakatlardan

nafratlana olish qobiliyatini paydo qiladi, kishilarni

ma’naviy fazilatli bo‘lishga yetaklaydi.

Estetik hissiyot, odob insonni oliyjanob qiladi, uni yuksaklikka

chorlaydi. Ana shu tuyg‘u rivojlangan bo‘lsagina kishilarda chinakam

mehr, samimiyat, oliyjanoblik, kamtarlik kabi fazilatlar va

go‘zallikka tashnalik hosil bo‘ladi. Estetik tuyg‘u: kechinmalar didni

o‘stiradi, zehnlilikni kuchaytiradi. Didi, zehni o‘tkir kishining

so‘zi bilan qilgan ishlari o‘zaro monand bo‘ladi, u intizomlilikda

namuna ko‘rsatadi.

Yuksak didli inson ichki va tashqi go‘zallikning birligini anglab

yetadi. Har bir narsadagi, hodisa va voqealardagi uzviy aloqadorlikni

chuqur his qila oladi.

Yaxshi did, o‘zini tuta bilish va tarbiyalanganlik bir-biri bilan

uzviy bog‘liqdir. O‘zini tuta bilish, odob, xulq-atvordagi tarbiyalanganlik

esa suhbat va gaplashishdagi yaxshi did-farosat hisoblanadi.

Yaxshi, nozik did kishining yuksak axloqiy sifatlarida ifodalanadi

va ularni yanada rivojlantirishga yordam beradi. Inson ma’naviy

madaniyatining umumiy darajasi, aqliy, estetik va axloqiy rivojlanishi

qancha yuqori bo‘lsa, uning ichki ma’naviy dunyosi tashqi

qiyofada shuncha yaqqolroq aks etadi. Zero, ichki go‘zallik tashqi

qiyofada ko‘rinadi. Ichki va tashqi go‘zallik birligi — bu axloqiy

kamolotning go‘zal ifodalanishidir. Inson go‘zal bo‘lishga, go‘zal

ko‘rinishga harakat qiladi—bu tabiiy hol. Ammo uni amalga oshirish

axloqiy fazilatga, ya’ni insonning go‘zalligi uning ijodiy, yaratuvchilik

faoliyati mazmuniga bog‘liqdir. Agar inson o‘zi sevgan faoliyat

bilan band bo‘lar ekan, unda ichki ko‘tarinkilik, oliyjanoblik va

ilhombaxsh tuyg‘u paydo bo‘ladi.

Insonning ichki va tashqi ma’naviy dunyosi, o‘z oldiga qo‘ygan

maqsadi qanchalik go‘zal bo‘lmasin, agar undan jamiyatga foyda

bo‘lmasa, uni nafosatli deb ayta olmaymiz. Zotan, haqiqiy go‘zallik

har bir kishining ijtimoiy-foydali faoliyati darajasi bilan o‘lchanadi.

Inson mehnati bilan yaratilgan narsalar faqat moddiy jihatdan

foydali bo‘libgina qolmasdan, balki zavq-shavq uyg‘otish manbayi

hamdir, chunki ular kishining bahri dilini ochadi, unga ma’naviy

oziq beradi.

Inson mehnat jarayonida boshqa insonlar bilan muomala qiladi,

ularga yaqinlashadi. Natijada aqliy, axloqiy va hissiy kamolotga erisha

boshlaydi. Kishilar bilan muomala qilish jarayonida o‘z-o‘zini

takomillashtiradi. Insoniy muomala madaniyati kishini donolik va

zavq-shavq bilan boyitadigan mo‘jizaviy kuch-qudratga egadir.

Zero, kishilar bilan uchrashishdan, ulardagi ma’naviy boylikni

bilishdan inson o‘zi uchun bitmas-tuganmas oziq oladi. Xuddi

shu insoniy muomala madaniyatida shaxsning hayotni sevishi

shakllanadi va yangi inson kamol topadigan ma’naviy muhit

mustahkamlanadi. Insoniy muomalaning ichki ahamiyati shundan

iboratki, bu jarayonda inson boshqalarning ichki dunyosini

tushunadi va his etadi. Bu bilan u tor biqiqlik va xudbinlikdan xolis

bo‘ladi, xushmuomalalik gashtidan zavqqa to‘lib, o‘z hayotini

ma’naviy boyitadi.

Xullas, estetik did, estetik qobiliyat, hissiyot madaniyati birdaniga

paydo bo‘lmaydi, tabiatdan tayyor holda berilmaydi. Har

qanday insoniy qobiliyat qatorida go‘zallik tuyg‘usi ham tarbiyalash,

ham rivojlantirish, ham takomillashtirishga muhtojdir. Bularning

hammasida inson go‘zalligi namoyon bo‘ladi. Xalqimiz „Yaxshi

husningni yomon xulqing buzadi“, deb bekorga aytmagan.