|
Yashirin Inflatsiya sharoitida vaziyat boshqacha bo’lib, davlat narxlar oshishidan xavotirga tushib, bunga qarshi kurashga kiradi, daromad va narxlar ustidan, ularni muayyan darajada muzlatgan holda yalpi ma’muriy nazorat o’rnatadi. Yashirin Inflatsiya bozorning o’z-o’zini tartibga solish mexanizmini izdan chiqaradi.6
Masalan, Inflatsiya sur’atlari 1980 yilda AQShda 10,8, Yaponiyada 7,1, Germaniyada 5,8, Fransiyada 13,3, Buyuk Britaniyada 16,3% ni, 1990 yilda tegishlicha 5,0; 2,4; 2,5; 3; 4,7% ni tashkil qildi. Inflatsiya shiddati narxlarning o’sish indeksiga qarab aniqlanadi. Bu indeks O’zbekistonda 300 ga yaqin tovarlar (2000 yil) narxi o’zgarishlarini hisobga oladi.
Inflyatsiya so`zining iqtisodiy manosi - muomalada mavjud bo`lgan tovarlar va ularning bahosiga nisbatan ko`p pul chikarish dеgan ma'noni anglatadi. Inflyatsiya so`zi Pul muomalasi sohasida AQSh ning Shimoliy va Janubiy shtatlari o`rtasida fuqorlar urushi bulganda muomalaga juda ko`p miqdorda (450 mln. grin bеk).Masalan, Angliyada kuchli inflyatsiya XIX asrning boshida Napolеon bilan urush davrida, Fransiyada - frantsuz rеvolyutsiyasi davrida,Rossiyada XIX asrning o`rtalarida namoyon bo`lgan. Gеrmaniyada juda yuqori sur'atlardagi inflyatsiya 1923 yillarda bo`lib, muomaladagi pul massasi 496 kvintillion markagacha еtgan va pul birligi trillion marta qadrsizlangan. Bu tarixiy misollar ko`rsatadiki, inflyatsiya hozirgi davr jarayoni bo`lmasdan, tarixan mavjud bo`lgan.Inflatsiya tushunchasi muomalada xaqiqiy pullardan, yani oltin va kumush tangalardan foydalanilgan davrlarda ahamiyat kasb etmagan. Inflatsiya tushunchasi faqat kredit pullarga tegishlidir.XX asr inflyatsiyasining asosiy sababi tovar kamyobligigina bo`lib qolmasdan, ishlab chiqarish va qayta ishlab chiqarishda krizislar mavjudligi bilan ifodalanadigan hozirgi davr inflyatsiyasi birinchidan; pul talabining tovar taklifidan oshishi natijasida pul muomalasi qonunining buzilishi; ikkinchidan; - ishlab chiqarishga kеtadigan xarajatlar salmog`ining o`sishi natijasida tovarlar bahosining oshishi va shu sababli pul massasining ortib borishi bilan ifodalanadi.
Bozor munosabatlariga o`tish davrida milliy valyutani mustahkamlash umummilliy vazifa hisoblanadi. Shu sababli milliy valyutaning barqarorligi, uning ichki bozorda erkin almashinuvini ta'minlash uchun respublikada bir qator dasturlarni amalga oshirish ko`zda tutiladi.
Birinchidan, milliy valyutaning tovar (xizmat) lar bilan barqaror ta'minlanishiga erishish. Bunda bozorni iste'mol mollari bilan to`ldirish va ularning umumiy hajmida respublikada ishlab chiqariladigan mahsulotlar hissasini oshirib borish hal qiluvchi o`ringa ega bo`ladi.
Ikkinchidan, etarli barqaror valyuta zahiralariga ega bo`lish. Bunga respublika eksport imkoniyatini kengaytirish, korxonalarni eksport uchun mahsulot ishlab chiqaradigan korxonalarga aylantirish va ularning jahon bozoridagi mavqeini oshirish orqali erishiladi.
Uchinchidan, ishlab topilgan har bir so`mni qadrlash va xalq xo`jaligiga sarflangan har bir so`mning foyda bilan qaytishiga erishish. Buning uchun qat'iy moliya-kredit siyosatini izchillik bilan o`tkazish zarur.
To`rtinchidan, pul qadrsizlanishiga, inflyatsiyaga qarshi puxta o`ylangan siyosat o`tkazish. Bunda ichki bozorni mollar bilan to`ldirish, naqd pul va kredit emissiyasining o`sishiga, aholi qo`lida pulning harakatsiz turib qolishiga yo`l qo`ymaslik birinchi darajali ahamiyatga ega.
Faraz qilaylik, R – 15 ming dol. , r q 5%. Bunda B q 300 ming dol. ga teng bo`ladi. Yer egasi faqat shu narxdagina erini sotishi mumkin, chunki muayyan miqdordagi kapitaldan olinadigan foiz unga bankdan shunday yillik daromad olishga imkon beradiki, u rentaga teng bo`ladi.
Renta miqdori o`sib, ssuda foizi normasi pasayib borgan taqdirda erning narxi o`sib boradi.
Yer narxini aniqlashning bu usuli nazariy ahamiyatga ega. Amalda er narxi, er uchastkasiga talab va taklifga ta'sir ko`rsatuvchi ko`plab omillarga bog`liq. Jumladan, erga narxning o`sishini, unga noqishloq xo`jalik maqsadlari uchun foydalanishga talabning o`sishi bilan tushuntirilishi mumkin. Inflyatsiya va asosan giperinflyatsiya sharoitida erga talab keskin o`sadi, bu tegishli ravishda er narxining o`sishiga olib keladi. Bozor iqtisodiyotiga asoslangan g`arb mamlakatlarida XX asr boshlaridan to hozirgi davrgacha er narxi barqaror o`sish tamoyiliga ega bo`lib, faqat ayrim davrlardagina uning pasayishi kuzatiladi.
Inflyatsiya quyidagi shakllarda namoyon bo`ladi:
-tovar va xizmatlar bahosining uzluksiz va tartibsiz o`sib borishi natijasida -
pulning qadrsizlanishi va uning sotib olish qobiliyatining tushib borishi;
-chеt el valyutasiga nisbatan milliy valyuta kursining tushib kеtishi;
Inflyatsiya davrida baholarning oshishi doim bir xil sur'atlarda bo`lmasdan, sakrab turadigan bo`lishi mumkin. Lеkin, ba'zi tovarlar bahosining tushishi yoki barqaror bo`lib turishi XX asrning inflyatsiyasi uchun mos dеb to`liq ishonch bilan uqtira olmaymiz.Ba'zida davlat aralashuvi bilan aholi istе'moli uchun zarur bo`lgan ayrim bir tovarlar bahosining ma'lum davrda barqaror ushlab turish mumkin, ammo inflyatsiyaning kuchayib borishi shu tovarlar baholarining ham oxir oqibatda oshishiga olib kеladi.
Bozor sharoitida ochiq, muvozanatlashgan Inflatsiya yuz beradi, bunda narxlar pariteta (nisbati) o’zgarmaydi, harajatlar ortishiga qarab narxning o’sishi firmalarning foyda olib ishla-shini ta’minlaydi.Inflatsiya pul qadrini tushirib, uning iqtisodiy ahamiyatiga putur yetkazadi, shu bois davlat harajatlarini qisqartirish, soliqlarni oshirish, pul emissiyasini cheklash, monopol narxlarni tartiblash, narx erkinligini ta’minlash, ortiqcha pullarni bankka, qimmatli qog’ozlar bozoriga tortish va boshqalarlardan iborat Inflatsiya ga qarshi siyosat yuritiladi. Inflatsiya jahondagi barcha mamlakatlarga xos va xalqaro tus olgan.
Do'stlaringiz bilan baham: |
