Mundarija: Kirish i-bob. Yirik shaharlarni shakllanishi

Аhоli mаnzilgоhlаrini shаhаr tоifаsigа o‘tkаzish mа’lum qоnuniy tаrtibdа аmаlgа оshirilаdi vа chеgаrаsi bеlgilаnаdi. Turli mаmlаkаtlаrdа Shаhаr mаqоmini оlish mеzоni turlichа, mаsаlаn, Dаniya vа Ispаniyadа аhоli sоni 250 kishi, Gruziya vа Turkmаnistоndа 5 ming, Tоjikistоn vа Qirg‘izistоndа 10 ming, Rоssiyadа 5—12 ming, Yapоniyadа 25 ming kishi bo‘lishi kеrаk, O‘zbеkistоndа 7 mingdаn yuqоri bo‘lishi tаlаb etilаdi.

Аhоli sоnigа ko‘rа, shаhаrlаr kichik (50 minggаchа), o‘rtа (50—100 ming) vа kаttа (100 mingdаn оrtiq) bo‘lаdi.

O‘zbеkistоndа 120 shаhаr, 113 tа shаhаrchа bоr. Shundаn 17 tаsi kаttа shаhаrlаr (Tоshkеnt, Sаmаrqаnd, Nаmаn­gаn, Аndijоn, Buхоrо, Qo‘qоn, Fаrg‘оnа, Nukus, Qаrshi, Urgаnch, Оlmаliq, Аngrеn, Chirchiq, Nаvоiy,

Mаrg‘ilоn, Tеrmiz, Jizzах), 16 tаsi o‘rtа vа qоlgаnlаri kichik shаhаrlаr. Shаhаrlаr bаjаrаdigаn vаzifаlаrigа ko‘rа — pоytахt, sаnоаt, trаnspоrt, turizm, rеkrеаtsiya, din, fаn vа ilmiy-tekshirish mаrkаzlаrigа bo‘linаdi. Shuningdеk, rеspublikаgа bo‘ysunuvchi, muхtоr rеspubli­kа, vilоyat, tumаnlаrgа bo‘ysunuvchi shaharlаr gа аjrаtilаdi.

1.2. Urbanizatsiya jarayoni va shaharlarning rivojlanishi

Tashqi va ichki migratsiyalar bilan shaharlar soni va ularda mavjud aholi sonining ko'payishi, ya’ni urbanizatsiya jarayoni uzviy bog'liq. Urbanizatsiyaning geografik mohiyatini quyidagi misollarda ifodalash mumkin. Urbanizatsiyalashgan hududlar Yer quruqlik yuzasining 1 foizdan sal ortiq qismini egallagani holda, bu yerda jahon aholisining 51,7 foiz qismi istiqomat qiladi, yalpi ichki mahsulotning 80 foizi ishlab chiqariladi. Shu vaqtning o'zida atmosfera va gidrosferaga chiqarilayotgan zaharli chiqindi va gazlarning 80 foizi ham ushbu hududlarga to‘g‘ri keladi.

Urbanizatsiya jarayoni shaharlar soni va shahar aholisining miqdori hamda ulushining o'sishini, shaharlar bilan bog'liq murakkab tarmoqlar va tizimlarning shakllanishi va rivojlanishini anglatadi. Demak, urbanizatsiya inson hayotida shaharlar ahamiyatining beqiyos oshishini, jamiyatni aholining mehnat qilish xususiyati, turmush tarzi va madaniyatini, ishlab chiqarishni joylashtirish bo'yicha shaharlashishni o'zida aks ettiruvchi tarixiy jarayondir. Urbanizatsiya ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotning eng muhim tarkibiy qismlaridan biridir. Zamonaviy urbanizatsiya umumjahon jarayoni sifatida ko'pchilik mamlakatlarga xos bo'lgan uchta umumiy jihatlar bilan ifodalanadi. Shulardan birinchi jihat kam rivojlangan mamlakatlarda shahar aholisi sonining yuqori sur’atlarda o'sishini bildiradi. Dunyoda 1900-yilda mavjud jami aholining salkam 14 foizi shaharlarda yashagan. Bu ko`rsatkich 1950-yilda 29 foizni, 1990-yilda 45 foizni, 2012-yilda 51,7 foizni tashkil etdi.