Mundarija: Kirish I bob. Sharqiy Qozog’iston past tog’larining geografik o’rni

Tabiiy geografik o’lka: u materikning katta qismidan iborat bo’lib geomarfalogiyasi, iqlimi va gidrografiyasining umumiyligi bilan hamda gorizontal zonalarning balandlik mintaqalari bilan ma’lum darajada bog’liqligining o’ziga xosligi bilan boshqalardan ajralib turadi. O’lkani ajratishda tabiiy geografik sharoitning kenglik zonalariga bo’linishini ham inobatga olganlar.

O’rta Osiyo tabiiy geografik o’lkasini uchta provinsiyaga ajratadilar: 1)Turon, 2) Jung’oriya Olatovi-Tyanshan, 3) Markaziy Qozog’iston.

Tabiiy rayon landshaftning ma’lum majmuasidir. O’rta Osiyo hududini Sharqiy Sharqiy Qozog’iston past tog’lari da har xil masshtab va maqsada har xil tamoil va uslublarni qo’llab amalgam oshirilgani uchun rayonlashtirish sxemalarida katta farqlar mavjud;
Xo’jaligi. Iqtisodiy rayon xo’jaligining Rudali Oltoy hal qiluvchi rol o’ynaydi.Rudali Oltoy Respublikada dastlabki rangli metall qazilma boylilarini o’zlashtirgan rayon hisoblanadi.Bu yerda XVIII asrning 20-yillaridan boshlab rangli metallar qazib olina boshlagan edi.XIX asrning oxiriga kelib Sharqiy Qozog’istonda qazib oluvchi sanoat bilan birgalikda qayta ishlovchi sanoat tarmoqlari ham rivojnana boshladi.Qayta ishlovchi sanoat tarmoqlari ichida un-tegirmon va jun xovish sanoati taraqqiy etdi.Bu yerda uncha katta bo’lmagan terini qayta ishlash po’stini tikish,moy quydirish,sovun pishirish korxonalari mavjud edi.
Urushdan oldingi va urushdan keyingi yillarda markaziy Qozog’iston rsepublikadgi ko’p tarmoqli qishloq xo’jaligiga ega bo’lgan asosiy sanoat rayonlaridan biriga aylandi.sharqiy Qozog’iston xalq xo’jaligining rivojida bu yerga temir va avtomobil yo’llarining o’tkazilishi hal qiluvchi rol o’ynaydi.
Sharqiy Qozog’istonning hozirgi xalq xo’jaligi uchun og’ir hamda agrosanoat majmualarining taraqqiy etganligi xarakterlidir.Iqtisodiy rayon sanoatida yetakchi tarmoq rangli metallarurgiya sanoati hisoblanadi.Ushbu tarmoq ichida qo’rg’ohsin-rux qazib olish energiya va energiyyani ko’p talab qiluvchi titan va magniy sanoati asosiy o’rinni egalaydi.Bundan sanoat tarmog’ining rivoji nafaqat iqtisodiy rayon hududining polimetall rudalariga boyligi bo’libgina qolmasdan balki,bu yerda elektr energiyasining yetarli ekanligidir.
Iqtisodiy rayondagi Irtish daryosi va uning o’ng irmoqlarida qator GESlar qurib ishga tushirilagan.Shulardan eng yiriklari Buxtarma, Shulbin, Ust-Komenagorsk GES lar hisoblanadi.Polimetall sanoatini ishlab chiqarish siklining barcha bosqichlari iqtisodiy rayonda tarkib topgan.Uning dastlabki bosqichi polimetal rudalarini qazib olish,so’ngi bosqich esa qo’rg’oshin,rux,mis,qadimiy va boshqa rangli metallarni olish,oltingugurt kislotasi ishlab chiqarishdan iborat.
Iqtisodiy rayonda rangli metallurgiya sanoati bilan mashinasozlik sanoati uzviy ravishda bog’liq.Bu yerda mashinasozlik sanoati korxonalar tog’-kon sanoati uchun mashinalar,kondinsatorlar va elektr stansiyalar uchun asbob-uskunalar ishlab chiqaradi.Iqtisodiy rayonda energiyani ko’p talab qiluvchi sanoat tarmoqlaridan keltirilgan xom ashyo asosida titan va magniy olinadi.Urushdan keyingi yillarda Rudali Oltoydagi k’op tarmoqli rangli matallurgiya sanoati asosida iqtisodiy rayonda Ust-Kominagorsk sanoat tuguni tarkib topgan.Ushbu sanoat tugunida qo’rg’oshin-rux va titanli-magniyli kombinatlar qurib ishga tushirildi. Kombinatga polimetall rudalari Leninagorskni Ziryansikdan keltiriladi,titanli-magniyli xomashyosi Uraldan keltiriladi.Sanoat tugunida mashinasozlik, yog’ochni qayat ishlash oziq-ovqat va yengil sanoat korxonalari ham joylashgan.
Rudali Oltoydagi sanoat tugunlaridan biri Leninagorsk va Ziryanosiklar hisoblanadi. Leninagorisk sanoati tugunidagi rangli metallurgiya sanoati to’liq siklga ega bo’lgan bo’lsa,ikkinchi sanoat tugunida esa rudani saralash ishlari amalga oshiriladi.Saralangan rudaUst-kominagorsk qo’rg’oshin-rux kombinatiga eritish uchun jo’natiladi.Har ikkala sanoat tugunida oziq-ovqat va yengil sanoat korxonalari mavjud.
Sharqiy Qozog'iston iqtisodiy rayonida,Respublikaning boshqa rayonlariga nisbatan o'rmon va yog'ochni qayta ishlahs sanoatining salmog'i katta.Iqtisodiy rayon o'rmon maydonining kattaligi jihatidan Respublikada yetakchi o'rinni egallaydi.Respublikda yog'och tayyorlash Ulba, Buxtarma,Narim,Kurchukma vodiylarida hamda Tilog'och qarag'ayzorlarida amalga oshiriladi.Tayyorlangan yog'och Ust-Kominagorsk, Ziryanovsk Sheymunax va Semipalatinsk qayta ishlanadi.Sharqiy Qozog'iston agrosanoar majmuasida chorvachilik yetakchi o'rinni egallaydi. Chorvachilikning yetakchi tarmog'i go'sht-jun xarakteridagi qo'ychilik hisoblanadi.Qo'ychilik Janubiy Oltoy tog' oldi rayonlarida Saur,Torbog'atoy rayonlarida rivojlangan.Ushbu rayonlarda cho'lli o'simliklar keng tarqalganligi uchun asalarichilik keng rivojlangan.Oltoyning baland tog' qismida maral bug'uchiligi rivojlangan. Bundan tashqari rayonda yilqichilik bilan cho'chqachilik rivojlangan.
Sharqiy Qozog'istonning dehqonchiligi don yo'nalishiga ega.Dehqonchilik Irtishbo'yi cho'llarida,Rudali Oltoyning tog' oldi rayonlarida rivojlangan.Iqtisodiy rayonda ekiladigan texnik ekilnaridan kungaboqar ekiladi.Yetishtirilgan kungaboqar Ust-Kominagorsk moy zavodiga qayta ishlash uchun yuboriladi.Bundan tashqari rayonning tog' oldi rayonlarida kartoshka va sabzavot ekinlari keng o'rin egallaydi.
Qishloq xo'jaligida yetishtirilagan mahsulotlar Semipolatinsk sanoat tuguniga qayta ishlash uchun yuboriladi. Bu yerda
Respublikadagi ehg yirik go’sht,teri va mo’yna qayta ishlash kombinatlari joylashgan. Sharqiy Qozog’istonda 30 dan ortiq shahar va shahar tipidagi manzilgohlar mavjud.Iqtisodiy rayon respublikdagi ehg industrial rayonlardan biri hisoblanadi.Shu sababli iqtisodiy rayonlarda tarkib topgan shaharlarning asosiy qismi qazilma boyliklarni qazib olish bilan bog’liq. Shu sababli iqtisodiy rayonda shaharlarning asosiy qismi Rudali Oltoyda joylashgan.Iqtisodiy rayonning ushbu qismida Ust-Kominagorsk, Leninagorsk, Ziryanovsk, Belosovka va boshqa shaharlarda joylashgan.Shu joyda Bokko, Auezov, Akjal kabi shaharlar tipidagi manzilgohlar joylahsgan. Iqtisodiy rayondagi ba’zi bir shaharlar tipidagi manzilgohlar temir yo’l yoqalarida,qishloq xo’jalik maxsulotlarini qayta ishlaydigan joylarda, yog’och tayyorlash va uni qayta ishlash joylarida tarkib topgan. Sbunday shahar tipidagiu manzilgohlarga Shimunaixa, Munaixa,Putinsova va Karakujin, Ayagus, Charsi, Jangiztepa va boshqalar misol bo’la oladi.
Iqtisodiy rayonda ehg yirik viloyat markazi Ust-Kominagorsk,Semipalatinsk shaharlari Irtish daryosi tarkibida tarkib topgan.
Ust-Kominagorsk(aholisi 324 ming kishi)Sharqiy Qozog’iston viloyatining markazi, Rudali Oltoydagi eng yirik sanoat va transport markazi hisoblanadi.Shahar 1720 -yilda tarkib topgan. XX asrning boshlariad shahar oltin qazib olish sanoatining markaziga aylandi.revolyutsiyaga qadar shahar rayon ahamiyatiga ega bo’lib Qozog’iston va Rossiya bilan temir yo’li orqali bog’lanmagan edi.
Revolyutsiyadan keyin shahar tez rivojlana boshladi. Dastlab bu yerda yengil va oziq-ovqat sanoat korxonalari tarkib topdi.Shaharga temir yo’l o’tkazildi.Ikkinchi Jahon urushi yillarida Rossiya Federatsiyasidan ko’plab og’ir sanoat korxonalari ko’chib keldi.
Hozirgi kunda Ust-Komunagorks shahri respiblikada rangli metallurgiya sanoati kuchli taraqqiy etgan markazlardan biri hisoblanadi.Rudali Oltoydan qazib olinadigan qo’rg’oshin-rux rudasining asosiy qismi shaharda joylahsgan kombinatda qayta ishlanadi.Kombinatda oltin,kumush,geliy,telluriy ajratib olinadi.Kombinatning asosiy energiya manbai Usat-Kominagorsk GES i hisoblanadi.shaharda mashinasoxlik oziq-ovqat,yengil,yog’ochni qayta ishlash sanoat korxolari ham joylashgan.shaharda respublika eng yirikshoyi to’qish kombinati joylashgan.
Leninagorsk(avvalo Ridder,aholisi 69 ming kishi)Sharqiy Qozog’istondagi rangli metall qazib olishning yirik markazlaridan biri.Qo’rg’oshin,rux va kam eriydigan metallarni eritish markazlaridan biri.Shahar 1786 -yilda tarkib topgan.1941 -yilda Leninagopsk nomini olgan.
Shahardagi asosiy sanoat va metallurgiya kombinati hisoblanadi.Kombinat uchun xom ashyo bir qancha shaxtalardan qazib olinadi.Qo’rg’oshin aralahsmasi shu yerda saralanadi,rux aralashmasi esa Ust-Kominagorsk kombinatidagi saralash fabrikasida saralanadi.Ust-Kominagorsk rux saralash fabrikais chiqindisi qayta ishlash uchu Ust-Kominagorsk saralash fabrikasiga olib kelinadi va uning tarkibidan qo’rg’oshin olinadi.Shundan qilib bu yerda chiqindisiz texnaloyiya tarkib topadi.
Leninagorsk shahridan polimetall rudalarini qayta ishlash kombinatidan tashqari yengil oziq-ovqat sanot korxonari ham joylashgan.
Shahar atrofida aholiga xizmat qilish uchun shahar oldi xo’jaligi tarkib topgan bo’lib, shahar aholisining sanoat mahsulotlari bilan ta’minlash uchun issiq xona tashkil qilingan.
Semipolatinsk(aholisi 334 ming kishi )viloyat markazi 1718 -yilda asos solingan.Dastlab shahar qo’rg’on sifatida qurilgan.Lekin shaharni k’op marta suv bosgan.Shu sababli shahar hozirgi joyidan 1778 -yildan boshlab qurilgan.
Revolyutsiyaga qadar shahar asosan savdo-sotiq markazi hisoblanar edi. Chunkishaharga Mongoliya, Rossiya, Sibir, Orta Oiyodan savdogarlar savdo-sotiq ishlarini olib borar edi. XIX asrning oxirida kema qatnovi rivojlangan,shahar kemalari kelib to’xtaydigan joy rolini o’ynaydi.Shu davrdan boshlab shaharda sanoat korxonalari tarkib topa boshladi va ular asosan qishloq xo’jalik mahsulotlarini qayta ishlash bilan bog’liq korxonalar edi.Bular tegirmonlar,terini qayta ishlash,mo’yna po’stini qayta ishlash,sovun pishirish va boshqa.
Hozirgi Semipolatinsk bu yengil va oziq-ovqat sanoatining markazi hisoblanadi.olma-ota, Shimkent shaharlai kabi ushbu shaharlarda aholining keng iste’mol mollari ishlab chiqariladi.Shaharda bir smenada mingta qora molni qayta ishlash quvvatiga ega bo’lgan go’sht kombinati joylashgan.Bundan tashqari shaharda junga birlamchi qayta ishlov beradigan va jun gazlamasi to’qiydigan kombinat,kiygiz kombinati(valyenka)tikadigan fabrika mavjud.
Shaharlar metanni qayat ishlash zavodi kemalarni ta’minlash uchun asbob-uskunalr ishlab chiqarish bilan shug’ullanar edi.Hozirgi kunda zavod teri va poyavzal fabrikalari uchun asbob-uskunalar ishlab chiqaradi.Bundan tashqari shaharga mashinasozlik zavodlari har xil stanoklar,elektro kabellar, armaturalar,oziq-ovqat sanoati,kerakli mashina va asbob-uskunalar ishlab chiqaradi.Shaharda oliy o’quv yurtlari,madaniy-maishiy xizmat korxonalari joylashgan.