|
1.2. Seleksiyaning vazifalari va yo’nalishlari
Seleksionerlar tomonidan yaratilgan mavjud bug’doy navlarining xosildorligi potensial yuqori darajasiga yetkazilgan, shuning uchun bu muxim xususiyat seleksiyasi yukori intensivli navlarni yaratishga karatilgan, ya’ni yaratiladigan navlar ustirish jarayonida kushimcha sarflanadigan xarajatlarni yukori xosil olish bilan koplaydigan va plastik, ya’ni xar xil yillarning iklim sharoitlarida uzining yuqori xosildorligini saklash kobiliyatli bulishi kerak.
Intensiv texnologiyalari uchun yaratiladigan navlar turli gerbisid va pestisidlarni kullanilishiga chidamlilik kobiliyatiga yega bulishi kerak.
Intensivlik va plastiklik kup xollarda alternativ (bir biriga zid) dir.
Muxim yunalishlardan biri vegetasiya davrining davomiyligiga karatilgan seleksiya xisoblanadi. Yoz fasli kiska bulgan, yoki O’zbekistonning lalmikor yerlari uchun tezpishar navlar xal kiluvchi axamiyatga yega.
Bunday navlarni yaratishda kurgokchilikka, kishga (kuzgi bugdoy uchun), vegetasiya davrida past xaroratga, ortikcha namlikka, shurlanishga chidamlilikka katta ye’tibor beriladi.
Qurgokchilikka chidamliligiga karab bugdoy navlari baxorgi kurgokchilikka va yozgi kurgokchilikka, chidamlilarga bulanadi. Bundan tashkari xavo va atmosfera kurgokchiligi garmselga va jazirama issikka chidamli navlar xam ajratiladi.
Kuzgi bugdoy navlarini kishga chidamlilik xususiyati juda katta axamiyatga yega, chunki ular kishlash paytida juda kup, ayrim vaktlarda butunlay nobud bulib ketadi. Uning sabablari xilma xildir: kishning boshlanishida kor katlamining yukligi yoki juda oz bulishi tufayli, kunlarning isib-sovib turishi natijasida, kalin kor katlami yoki muz ostida damiklash okibatida nobud bulishi mumkin.
Bugdoyni ustirish texnologiyasi va xosilni yigib olishni ta’minlashga karatilgan seleksiyada yotib kolmaydigan, tukilmaydigan navlarni yaratishga karatilgan. Poyasining yotib kolishiga chidamli navlar yugon va mustaxkam va poxolli bulish kerak. Ildizi yotib kolishga chidamlilikni ildiz tizimini kuchli rivojlanishi ta’minlaydi. Ko’p xollarda yotib kolish xususiyatini kalta poyalik bilan boglaydilar, ammo usimlik buyini uta kalta bulishi xosildorligini pasayishiga olib keladi. Xar qanday iklim xududi uchun bugdoy usimligi buyining optimumi mavjud. Usimlik yon navdalari asosiy (bosh ) navdadan usishda orkada kolmasligi kerak. Texnologik xususiyatlariga ildizida turganda donini usib chikishiga chidamlilikni xam kiritish mumkin. Bu asosan yozning ikkinchi yarmida namligi ortikcha bulgan xududlarda kup uchraydi.
Bug’doy seleksiyasida muxim urinni kasallik va zarakunandalarga chidamli navlarni yaratish kiradi.
Zang kasalining (poya, sarik, kungir), korakuya (kattik, pakana, chang), un shudring, ildiz chirish, septorioz, bakterial va virusli kasalliklarga chidamli navlarni yaratish seleksiyaning muxim vazifalaridan biridir. Xududning sharoitlariga karab u yoki bu patogenlarga va zararkunandalarga chidamliligiga axamiyat beriladi. Masalan, O’zbekiston sharoitida zang kasalligiga, ayniksa sarik zang kasalligiga chidamli navlar yaratilishi zarur.
Juda xam muxim seleksiyaning yunalishi – donning yukori sifatliligidir, ya’ni un chikish va non pishish xususiyatidir. Un chikishini kup bulishi va doni osonlik bilan tortiladiganligi (tegirmonda) bugdoy navlarining muxim xususiyatidir. Donidan un chikish mikdori uning yirikligi, shakli va yegatchaning chukurligiga boglik. Donning yirik va bochkasimon shaklida bulishi, unni yaxshi belgisi, bunday shaklli donlardan kuprok un chikadi. Yegatcha chukurligining ortishi bilan un chikishi kamayib boradi.
Non pishish sifatlari buyicha yumshok bugdoyning kuchli (katik donli), urta (fileri) va kuchsiz bugdoy navlari ajratiladi. Kuchli bugdoyning asosiy kursatkichlari: donning shishasimonligi 60% (ok donli navlarda), 70% (kizil donli navlarda), oksilning mikdori 14%, kleynovinaning mikdori yesa 28% dan kam bulmasligi kerak. Kleykovinasi yukori sifatli bulib, nonning xajmli, katta, yukori sifatli kursatgichli bulib chikishini ta’minlash kerak.
Kuchli bugdoy navlari (yaxshilovchi) uning doniga 20-40% kuchsiz bugdoyning donini kushganda yukori non pishish xususiyatlarini saklash kobiliyatiga yega.
Kuchi buyicha urta bulgan navlar xam yaxshi non pishish kobiliyatiga yega, lekin ular yaxshilovchi sifatida foydalanishi mumkin yemas.
Kuchsiz bugdoy navlaridan yomon sifatli non tayyorlanadi. (yoyilib ketadigan, kam xajmli). Ularning uni konditerlik sanoatida foydalaniladi.
Kuchli bugdoy seleksiyasi yukori sifatli don xosil kilish sharoiti bulgan mintakalarda utkaziladi. (Yevropaning janubiy va janubiy-sharki mintakalari, Kozogiston, Garbiy Sibir).
Seleksiyaning aloxida yunalishi - xashaki bugdoy navlarini yaratish. Unday navlarning tarkibida kup mikdorda oksil va bugdoy uchun kamyob (defisit) bulgan aminakislotalar(lizin, triptofan) bulishi kerak. Unday navlarning non pishish xususiyatlari past. Xashaki navlarni foydalanish maksadini kursatish uchun ta’alukli rang bilan ifodalash (markerovka) kerak.
Kattik bugdoy navlariga uziga xos talablar kuyiladi. U navlarning uni makaron ishlab chikarishda ishlatiladi. Kattik bugdoy navlarining uni xamir tayyorlaganda kam suv sarflanishi kerak, kleykovina-fakat kisman burtishi, xamiri kiska muddatda tobga kelishi, kattik, yengillik bilan shaklga kelish, burtib ketmaydigan, chuzilmaydigan, yopishkok bulmasligi kerak. Maksadga muvofikli sarik-tuk rangli, bugdoy xamiridan tayyorlangan makaron sillik, kattik, pishirishni oxirigacha yumshamaydigan va asta-sekin burtadigan bulishi lozim.
Bugdoy navlari oldida kuyiladigan xamma talablarni kushganimizda ulardan xozirgi vaktda yeng muximlari bulib yillar davomida xosildorligi turgun, kasalliklar va zararkunandalarga chidamlilik xisoblanadi. Bu masalada seleksiya oldida katta muammolar mavjud.
Do'stlaringiz bilan baham: |
