Mundarija: Kirish i-bob. Qo’qon xonligining siyosiy tarixi va markaziy davlat boshqaruv

Mirzo Olim Mushrif.Ansob us-salotin. -s.b.33
iqtisodiy sabablarga ko'ra viloyatlar boshqaruvi ishonib topshirilgan. Ko'p hollarda ular biror viloyatga hokim etib tayinlanganidan keyin ham mamlakat markaziy boshqaruv tizimida ilgari egallab turgan mansabining nomi bilan atalgan.
Viloyat boshliqlarining “bek” deb atalishi xususida Sattorxon Abdug'afforovning ma'lumotlari e'tiborga loyiq. U viloyatlarni beklar va hokimlar boshqargan deb e'tirof etar ekan, ularning farqiga to'xtalib, “. ikkalasining mavqeyi teng , farqi -bek xon urug'idan, hokim esa oddiy fuqarolardan” bo'lgan,-deb yozadi.91 Bundan ko'rinadiki, ayrim viloyat hokimlari xonning yaqin qarindoshlaridan bo'lganligi uchun “bek” deb atalgan.
Xonlikda kechgan siyosiy va ijtimoiy jarayonlar mahalliy boshqaruvda ham bir qator o'zgarishlar bo'lishiga sabab bo'ldi. Xususan, poytaxtdan ancha uzoqda joylashgan va XIX asrning dastlabki o'n yilligida xonlik tarkibiga qo'shib olingan Toshkent va Janubiy Qozog'iston hududlarini boshqarish tizimiga ayrim o'zgartirishlar kiritishni talab etdi. Shunga ko'ra,1831 yilda Muhammad Alixon tomonidan yangi unvon joriy qilindi. Bu “ beklarbegi” unvoni bo'lib, u faqat Toshkent viloyati hokimiga berilgan. Ushbu mansabdor bir qator imtiyozlarga ega bo'lgan jumladan, unga xonlikning shimoliy hududlaridagi ma'muriy birliklar ustidan nazorat qilish vazifasi topshirilgan.Viloyat hokimlariga ma'muriy hududni to'la boshqarish bilan bir qatorda, viloyatdagi qo'shinni boshqarish ham yuklatilgan edi. Xonlikning asosiy harbiy kuchlari, asosan,viloyatlarda to'plangan bo'lib, V.Nalivkin va A.Kun o'z asarlarida bu qo'shinlarni boshqargan viloyat hokimlarini “sarkarda” deb ham qayd etadilar. Viloyat hokimligiga va mahalliy boshqaruv tizimining nufuzli vazifalariga mansabdorlar xon tomonidan maxsus davlat xujjati bo'lgan yorliqlar asosida tayinlangan. Mahalliy boshqaruv kengashi ham viloyat hokimi huzuridagi mansabdorlardan tuzilgan.
Kun.A. Nekotoriye svedeniya o Ferganskoy doline//Turkestanskiy sbornik.T/117-s.170.
Beysimbiyev.T. Visshaya administrasiyatashkenta i yuga Kazaxstana v period Kokandskogo xanstva:1809-1865gg.V kn:Istoriko-kulturniye vzaimosvyazi Irana i Dasht-I Kipchaka v XIII-XVIII vv. Materiali Mejdunarodnogo kruglogo stola.-Almati:Dayk-Press,2004,-s.291.