Mundarija. Kirish… I. Bob Psixologizm tushunchasining paydo bo’lishi va Pozivitizm. 1 Psixologizm va uning badiiy asardagi o’rni

3.2 XIX asr oxiri XX asr boshlarida Sotsiologiya
O.Kont tomonidan 1839 yilda “Pozitiv falsafa kursi” asarining uchinchi tomi nashr etilganligi natijasida, birinchi marotoba u jamiyatni ilmiy asosda ŏrganish sifatida sotsiologiya terminini Qŏlladi va bu sotsiologiyaning shakllanishi va rivojlanishiga olib keldi.O.Kont tomonidan ta’riflangan insonning intelektual rivojlanishining uchta izchillik bosQichi: teologiyaga oid, metafizik va pozitivik haQidagi Qonuni ushbu savolga javob berish uchun imkon beradi.Birinchi, teologik bosQichda insonning G’ayritabiiy tushunchasi diniy tasavvurlar asosida Qurilgan.Ikkinchi, metafizik bosQichda inson G’ayritabiy kuchdan voz kechib, mavhum mohiyat sabab va boshQa falsafiy me’yorlar yordamida voQelikni tushuntirishga harakat Qiladi. Ikkinchi bosQichning vazifasi tanQidiy, avvalgi tasavvurlarni vayron etib, u uchinchi mohiyatni ifodalashdan voz kechib, ular ustidan kuzatish bilan kifoyalanadi. Bir bosQichdan ikkinchisiga ŏtish hamma fanlarda bir vaQtlarda bŏlmasada izchillik bilan amalga oshiriladi. Bu jarayon oddiydan murakkabga (yuQoridan Quyiga) tamoyili asosida amalga oshiriladi.Ŏrganilayotgan ob’ekt Qanchalar oddiy bŏlsa, u erda pozitiv bilimlar shuncha tez Qaror topadi. Shuning uchun pozitiv bilimlar avvalo matematikada, fizikada, astronomiyada, ximiyada, sŏng esa biologiyada tarQaladi.Sotsiologiya esa bu pozitiv bilimlar chŏQisidir. U ŏz tadQiQotlarida pozitiv uslubga suyanadi. Pozitiv uslub kuzatishlardan tŏplangan tajriba va tadQiQotlarni taQQoslash, ishonchli, tekshirilgan, e’tirozni tuG’dirmaydigan empirik ma’lumotlar majmuini nazariy tahlil etishga suyangan. O.Kont tomonidan jamiyat haQidagi fanni shakllantirishda mehnat taQsimoti va koperatsiyalashning zarurligi haQidagi Qonunning ochib berilishi navbatdagi muhim yakun bŏladi. Bu omillar jamiyat tarixida juda katta ijobiy ahamiyatga ega. Shu tufayli sotsial va kasbkorlik guruhlari yuzaga keladi, jamiyatning xilma-xilligi ŏsadi va odamlarning moddiy farovonligi kŏtariladi.O.Kont ŏz Qarashlaridan kelib chiQib, sotsiologiyani ikki Qismga: sotsial turG’unlik va sotsial jŏshQinlikka bŏladi.Sotsial turG’unlik ijtimoiy tuzumlarning amal Qilish sharoitlari va Qonuniyatlarini ŏrgatadi. O.Kont sotsiologiyasining ushbu bŏlimida asosiy ijtimoiy institutlar: oila, davlat, din, ijtimoiy guruhlarning ijtimoiy funktsiyalari va ularning birdamlik va hamkorlikni ŏrnatishdagi rollari kŏrib chiQiladi. Sotsial jŏshQinlikda O.Kont insonni ma’naviy, aQliy rivojlantirishning muhim omili bŏlgan ijtimoiy taraQQiyot nazariyasini rivojlantiradi.O.Kontning kŏpgina G’oyalari, avvalo tabiat va jamiyat haQidagi fanlarning ijobiy kŏrsatmalaridan sotsiologiyada foydalanish, shuningdek yaxlit sotsial organizm bŏlgan jamiyat haQidagi tasavvurlarini Qabul Qilib uni rivojlantirgan mutafakkirlardan biri Gerbert Spenserdir. (1820-1903).O.Kont kabi G.Spenser ham keng ma’lumotga ega bŏlgan olim, ŏz davrining buyuk aQl egalaridan biri hisoblanadi. U falsafa, sotsiologiya, psixologiya va boshQa fanlar bŏyicha Qator jiddiy asarlar muallifidir. G.Spenserning asosiy asari “Sintetik falsafa sistemasi” bŏlib, unda tabiiy va sotsial voQealarining tarixiy rivojlanishi haQidagi chuQur Qarashlarini bayon etgan. G.Spenser sotsiologiyadagi organizmga oid maktabning asoschisi hisoblanadi. U ŏzining organizmga oid nazariyasini va sotsial evolyutsiya tushunchasini “Ilmiy, siyosiy va falsafiy tajribalar” asarida atroflicha bayon etgan.G.Spenser jamiyatni tabiiy, eng avvalo biologik Qonunlar asosida rivojlanuvi organizm sifatida Qaragan. U jamiyatni jonli biologik organizmga ŏxshatadi. Ushbu fikrni asoslash maQsadida u Quyidagi dalillarni keltiradi:

1. 
   Jonli organizm sifatida har Qanday jamiyat ham ŏsish va rivojlanish jarayonida ŏz massasida ortib boradi;
   
2. 
   U va boshQalari murakkablashadi;
   
3. 
   Uning Qismlarining tobora bir-biriga boG’liQligi kuchayib boradi;
   
4. 
   Uni tashkil etgan birliklar goho paydo bŏlib va yŏQ bŏlib turishiga Qaramay, bir butun holda yashashni davom ettiradi.
   

G.Spenserning sotsial, shuningdek evolyutsiya nazariyasi katta QiziQish uyG’otadi. Evolyutsiyada u Quyidagi asosiy jihatlarni ajratadi: oddiydan murakkabga ŏtish (integratsiya); bir turdan xilma-xillikka ŏtish (differentsiatsiya, noaniQlika ŏtish tartibining ŏsishi). Sotsial evolyutsiya bu – jamiyatning murakkablashuvi yŏlidagi progressiv rivojlanish va sotsial, avvalo siyosiy institutlarni takomillashtirish sohasidagi faoliyatdir. U sotsial evolyutsiyaning odamlar ehtiyojlari bilan ob’ektiv boG’langanligini kŏrsatadi.“Davlat evolyutsiyasi sotsial ehtiyojlar natijasi hisoblanadi” - deb ta’kidlaydi G.Spenser.G.Spenserning nuQtai nazaricha sotsial evolyutsiya jarayonida odamlarning va turli sotsial institutlarning jamoaviy faoliyatining ahamiyati ortadi. Turli avlod odamlarning birgalikdagi intilishlari orQali amalga oshirilayotgan sotsial evolyutsiya davomida jamiyatning kŏp funktsiyalari ŏzgaradi.Spenser jamiyatni parchalanishi muammosini – muvozanat uyG’unlik va barQaror Qarama-Qarshi bŏlgan jarayon deb hisoblab, ŏz Qarashlarini bayon etgan. Jamiyatning parchalanishi, uning fikricha inQirozga uchrashi orQali yuz beradi. Bu jarayon ichki, shuningdek tashQi sabablar ta’siri natijasida sodir bŏladi. Jamiyatning parchalanishi siyosiy hokimiyatni, armiya, ŏtmishda progressiv bŏlgan tashkilotlarni ŏz ichiga olgan davlat institutlarining samarali faoliyat kŏrsatishining kuchsizlanishi natijasida boshlanadi. Jamiyatning parchalanishi jarayonida deb davom etadi, Spenser, integratsiyalashgan harakatlarning kamayishi va markazdan Qochuvchi harakatlarning kuchayishi yuz beradi. Tartibsizlik kuchayadi, hukumat ŏzining Qobiliyatsizligini namoyish etadi. Spenser aytgan ushbu fikrlari dolzarb, mazmunan chuQur va aniQ ekanligi nuQtai nazaridan katta ahamiyat kasb etadi. Ishonch bilan aytish mumkinki, Spenserning fikr va Qarashlari bizning zamondoshlarimizga hozirgi hayotning mazmunini chuQur tushunib olishlariga yordam beradi.XIX asrning oxiri XX asr boshlaridagi sotsiologik pozivitizmning kŏzga kŏringan vakillaridan biri, bu frantsuz sotsiologi Emil’ Dyurkgeymdir (1858-1917). U bir necha marotoba O.Kont va G.Spenserlar sotsiologik Qarashining ahamiyatini ta’kidlagan, ularni tanQidiy anglagan va yanada rivojlantirgan. U bir butun sotsial organizm bŏlgan jamiyat haQidagi nazariyasini ishlab chiQishni rivojlantirgan. U sotsial realizm nazariyasida sotsial voQelik tabiatini sotsial voQealar orQali tushuntirish lozimligi, odamlarning fe’l-atvorini tahlil etishning boshlanG’ichi bŏlib, individlar, ijtimoiy guruhlar va tegishli sotsial institutlarning ŏzaro munosabati tizimini tashkil etgan jamiyat hisoblanishini yoritadi.Dyurkgeym “Sotsiologiya uslubi” nomli asarida sotsiologiya sohasidagi jamiyat rivojlanishi nazariyalarini ishlab chiQishga e’tiborini Qaratib, sotsial omillarni ilmiy tahlil etishga Qaratilgan tavsilotlarni yaratish ustida shuG’ullangan.Sotsiologiya, - deb yozadi u, sotsial dalillar xaQidagi fan bŏlib, uning ostida siyosiy, huQuQiy, axloQiy, diniy va boshQa G’oyalar, Qoida va Qadriyatlar yotadi. Dyurkgeym fikricha, sotsial voQealikning yakuniy sabablari bŏlib, amaliyotda rŏyobga oshiriladigan odamlarning G’oya va madaniy Qadriyatlari hisoblanadi. Aynan ana shunda, u har Qanday sotsial evolyutsiyaning manbai mavjudligini kŏradi. Bunda sŏz jamoaviy ongni namoyon bŏlishi sifatidagi G’oyalar va ma’naviy Qadriyatlar ustida boradi.Ayrim shaxslarda nisbatan sotsial Qoidalar, Qadriyatlar va boshQa ijtimoiy ongning namoyon bŏlishi ob’ektiv amal Qiladi. Sotsial nazariya va uslub muammolarini ishlab chiQishda, Dyurkgeym sotsiologiya va falsafaning ŏzaro ta’siri muammolariga ham e’tiborini Qaratgan.U sotsiologiya buyuk falsafiy ta’limotlardan yuzaga kelganligini e’tirof etadi va doimo Qandaydir falsafiy yondashuvlarga suyanganligini ta’kidlaydi. Sotsiologiya – deb yozadi Dyurkgeym – allaQachon mustaQil fan bŏlib shakllangan, ŏz predmetiga ega va shu tufayli ŏz ishi bilan shuG’ullanishi kerak. Dyurkgeym asarlari sotsiologiyaning mustaQil fan sifatida Qaror topishida muhim rolni ŏynaydi.XIX asrning oxiri XX asrning boshlarida sotsiologiyaning rivojlanishiga buyuk hissa Qŏshganlardan biri, bu nemis mutafakkiri Maks Veberdir (1864-1920). Hozirgi kunda M.Veber sotsiologiyasi haQiQiy uyG’onish davrini boshidan kechirmoQda. Uning falsafiy sotsiologik Qarashlarining kŏp tomonlari yangidan Qayta anglanmoQda.Uning fikricha, ishlab chiQilgan sotsiologik bilim, metodologiyasini tushunish konseptsiyasi, madaniyat, etika, sotsiologiya, din haQidagi ta’limotlari harakat uchun Qŏllanma sifatida Qabul QilinmoQda.Veberning fikricha, sotsiologiya avvalo, inson yoki guruh, odamlarning fe’l-atvori va sotsial faoliyatini ŏrganishi kerak. Veber kŏplab ilmiy asarlarning, jumladan, “Sotsial-ilmiy va sotsial- siyosiy bilishning ob’ektivligi”, “Madaniyat haQidagi mantiQ fani sohasidagi tanQidiy tadQiQotlar”, “Sotsiologiya” va boshQalarning muallifidir.Sotsial harakat Veberning fikricha odamlarning anglab etilgan ŏzaro munosabati tizimini tashkil etadi. Bunday holatda u sotsiologiyaning predmeti hisoblanadi.
Veber ŏz asarlarida sotsiologiya nazariyasi va metodologiyasiga oid keng Qamrovli muammolarni atroflicha muhokama etishga katta ahamiyat bergan. Shunday Qilib, Veber asarlaridagi ilmiylik va ob’ektivlik bir-biridan ajralib ketmagan.
Empirik sotsiologiya asrimizning 20 yillaridan boshlab sotsiologiyadagi etakchi maktablaridan biriga aylandi. Empirik sotsiologiyaga bir Qator ŏziga xos xususiyatlar tegishli bŏlganligi sababli uni odatda mustaQil oQim sifatida ajratib kŏrsatadilar.
Xulosa.
Jamiyatning rivojlanishi bilan birga uni o`rganish tamoyillari ham o`zgarib boradi. Sovеt tuzumi davrida ijtimoiy taraqqiyotning sababini sinfiy kurashda dеb hisoblanganligi sababli jamiyatdagi muammolarga umumiy nuqtai nazardan yondoshilgan. Ijtimoiy guruhlardan tabiiy amal qilish holati bo`lgan muammo va ziddiyatlarning sinflararo ziddiyatlarga ko`chishi, ziddiyatlarning ijtimoiylashuvi, sinflararo, davlatlararo urushlarga olib kеlgan. Bunday yondoshuv kishilarning voqеlikning o`zgarish mohiyatini bilishga imkon bеrmasdan, ijtimoiy mulkka nisbatan yulg`ichlik, boqimandalik kayfiyatini tarkib toptirdi.Stratifikatsiya kishilar orasidagi ma'lum ijtimoiy tafovut iеrarxik ko`rinishda bo`lishini bildiradi. Bular qanday tafovutlar? Ma'lumki, odamlar bir-biridan ko`p jihatlari bilan farq qiladilar, lеkin bu tafovutlarning hammasi ham jamiyat a'zolari o`rtasida tеngcizlikni kеltirib chiqarmaydi. Tеngsizlik eng umumiy ko`rinishda moddiy va ma'naviy rеsurslardan bir xilda foydalana ololmasliklarini ko`rsatadi.Ijtimoiy stratifikatsiya masalasini tahlil qilishni ayrim olingan bir shaxsni boshqa kishilar davrasidagi o`rnini o`rganishdan boshlash kеrak. Har qanday odam jamiyatda ko`plab mavqеlarga ega bo`lishi mumkin. Misol tariqasida studеntni ko`ramiz: studеnt, yosh yigit, o`g`il, sportsmеn. Bu mavqеlarning har biri odamning o`zi uchun qandaydir bir ahamiyatga ega. Atrofdagilar ham ularni konkrеt individga nisbatan turlicha baholashlari mumkin. Yaxshi sportsmеnni ijtimoiy jihatdan atrofdagilar xuddi shu mavqеiga ko`ra baholaydilar. Uning studеnt va kimningdir o`g`li ekanligi va boshqalar, atrofdagilar uchun ahamiyatli emas.