Mundarija. Kirish. Asosiy qism

Ilmiy tadqiqot strukturasi, odatda, quyidagi qismlarning bosqichlilik bilan joylashtirilishidan tashkil topadi.
1. Titul varaq (zarvaraq).
2. Mundarija.
3. Kirish.
4. Asosiy tadqiqiy boblar.
5. Umumiy xulosalar.
6. Foydalanilgan adabiyotlar.
7. Ilovalar.
Ilmiy tadqiqot zarvarag`ining tarkibiy qismlari sizga tanish va bular ustida to`xtalmasak ham bo`ladi.
Mundarijadan keyin ilmiy tadqiqot matnida shartli qisqartmalar berilgan bo`lsa, alohida sarlavha ostida har bir qisqartma to`liq sharhlanishi lozim. Shartli qisqartmalarni joylashtirishda, odatda, alifbo tartibiga rioya qilinadi. Shartli qisqartma izohi aniq va tushunarli bo`lishi kerak. Zarur bo`lganda shartli qisqartma izohida shu tushuncha mufassal sharhlangan va tadqiqotchi tomonidan akseomatik (isbotsiz) qabul qilingan manba ko`rsatilishi mumkin.
Ilmiy tadqiqotning mundarijasi ishning tarkibida bo`lgan qismlarni, har bir qismning boshlanish betini aniq ko`rsatishi lozim. Mundarija ikki xil - ixcham va mufassal shaklda tuziladi.
Ixcham mundarijada ilmiy tadqiqning faqat asosiy qismlari aks etadi.
Chunonchi:
Shartli qisqartmalar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3
Kirish . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5
Birinchi bob (bobning qisqartmalarsiz to`liq sarlavhasi) . . . ……… 41
Ikkinchi bob (bobning sarlavhasi) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78
Uchinchi bob (bobning sarlavhasi) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ..108
Umumiy xulosalar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . 124
Foydalanilgan adabiyotlar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . 128
Mufassal mundarijada har bir tarkiviy qismning ichki band va bo`limlari, ularning boshlanish sahifalari ko`rsatiladi. Bunday mundarijada, odatda, asosiy tarkibiy qism va bo`limlari bir-biridan texnik vositalar (harflarning katta-kichikligi, ularning bosma/yozma (kursiv)ligi v. h) bilan ajratiladi. Oliy Attestatsiya Komissiyasi dissertatsiyadagi qism, bo`lim, bob, fasl, bandlarni bundan tashqari nuqtalar bilan ajratilgan arab raqamlari bilan belgilashni, qism, bo`lim va bob sarlavhalarini katta harflar bilan, fasl, band sarlavhalarini kichik harflar bilan yozishni ham talab qiladi.
Ilmiy tadqiqotlarda juda ko`p uchraydigan bir kamchilikni takrorlashdan saqlanish lozim; ko`p hollarda ilmiy tadqiq matni qayta va qayta tahrir qilinganda band, bo`lim, boblarning sarlavhasi tuzatiladi, tahrirlanadi, qisqartiladi, boshlanish betlari o`zgaradi. Lekin bu tuzatishlarni mundarijada aks ettirish tadqiqotchi xotirasidan ko`tarilishi mumkin. Mundarijani ish so`nggi tahrirdan chiqqach, qayta ko`rish va tuzatish loimlgini unutmaslik kerak: mundarija ishning ichki mazmuni bilan to`liq uyg`unlashtirilishi lozim.
Ilmiy tadqiqning Kirish qismi, ismi jismiga mos, tadqiqotning kirish eshigi, darvozasidir. Tadqiqotchi ilmiy ishini yozar ekan, uni o`zgalar tushuna olishini ta`minlashi zarur. Tadqiqotchi ma`lum bir mavzu ustida bir necha yil izlanish olib borgach, bu mavzuning muammolari, tayanch tushunchalari, tadqiq darajasi bilan atroflicha tanishgan, ularni obdon o`zlashtirgan bo`ladi. Lekin boshqa tadqiqotchilarning ko`pchiligi bu soha bilan maxsus shug`ullanmagan. Muallif yozayotgan asarini ilmiy saviyasi o`zidan quyi va o`zidan baland bo`lgan tadqiqotchilarning o`qishi va tushuishi lozimligini nazarda tutib, o`z ilmiy tadqiqotining “Kirish” qismida kitobxonni o`z asarini o`qish va uqishga t a y y o r l a sh i zarur. Shu maqsadda “Kirish” qismida u tadqiq manbayi va predmetining mohiyatini, qisqacha o`rganilish tarixini, undagi yutuq va muammolarni, shular bilan bog`liq ravishda o`z ilmiy tadqiqining maqsadi, vazifalari, materiali, tadqiq usullarini, zarur bo`lsa, tayanch tushunchalari, tajriba-sinov asoslarini bayon etishi lozim. Ish hamporlik (hammualliflik, muallifdoshlik)da - bir necha muallif tomonidan birgalikda bajarilgan bo`lsa, “Kirish” qismi muqaddimasi yoki xotimasida har bir muallif ulushini bayon etish talab etiladi.
O`zR OAKning ilmiy daraja va ilmiy unvonlar berish haqidagi Nizomiga ko`ra, har bir dissertatsion ishda ishning umumiy tavsifi berilishi va unda quyidagi masalalar qisqa va sermazmun yoritilishi zarur:
-tadqiqot mavzusining o`rganilish darajasi va dolzarbligi;
-tadqiqot obyekti;
-tadqiqot predmeti;
-tadqiqot materiali;
-tadqiqotning ilmiy farazi;
-tadqiqotning maqsad va vazifalari;
-tadqiqotning metodologik asosi va unda qo`llanilgan tadqiq metod (usul)lari bayoni;
-tadqiqotning ilmiy yangiligi;
-tadqiqotning ilmiy va amaliy ahamiyati, natijalarining qo`llanilih sohalari va iqtisodiy-ijtimoiy samarasi;
-ishning sinalishi, eksperimental bazasi, natijalarining ommalashtirilishi;
-ishning tuzilishi va tarkibi.

Bu umumiy tavsif dissertatsiyaning Kirish qismi sifatida ham (agar tadqiqot uchun alohida Kirish qismi talab etilmasa), Kirish qismidan oldin ham alohida - "Ishning umumiy tavsifi" sarlavhasi ostida berilishi mumkin.

Ilmiy tadqiqot mag`zini, mazmunini ishdagi asosiy tadqiqiy boblar tashkil etadi. Tadqiqot va tadqiq materialining xususiyatlari asosida ilmiy tadqiq ikki, uch, to`rt, besh v. h. bobdan iborat bo`lishi mumkin. Har bir bobda tadqiq materiali va tadqiq usuli odatda bir xil bo`lishi, tadqiq predmetining ma`lum bir qirrasi ochib berilishi lozim. Tadqiq materiali va usuli ayni bir bobda rang-barang bo`lsa, unda bob fasllarga, fasl esa bandlarga, band odatda, raqam bilan belgilanib boriladigan qismlarga ajratilishi mumkin. Ajratilgan har bir bob, fasl, band va uning qismlari alohida-alohida sarlavhalanishi va, albatta, ma`lum bir xulosa bilan yakunlanishi lozim.
Tadqiqot hajmi juda katta, materiali rang-barang, ish 4 bobdan kam bo`lmagan hollarda ilmiy tadqiq qismlarga yoki bo`limlarga ajratilishi mumkin.
Tadqiqotda ajratiladigan har bir qism, bo`lim, bob, fasl , band nisbiy mustaqillik va tugallikka ega bo`lishi, o`ziga xos kichik Kirish, tadqiq tavsifi (bayoni) va xulosa kabi tarkibiy qismlardan iborat bo`lishi va, albatta, o`zidan oldingi va keyingisi bilan uzviy bog`lanishi zarur.
Tadqiqot matnida chizma, jadval, rasm va boshqa tarzdagi ko`rgazmalilik (illustrativ material) bo`lsa, ular albatta raqamlanishi, bu raqamlanishda jadval (chizma)ning qaysi qism, bo`lim, bob, fasl, bandga aloqadorligi o`z aksini topishi, har biri sarlavhalanishi zarur. Bunday material tadqiqot matni ichida - qo'llanilgan, tahlil etilgan joyda yoki ish, bob oxirida alohida berilishi mumkin. Ular alohida berilganda ishning shu chizma, jadval, rasm eslatilgan, tahlil etilgan beti ko`rsatiladi. Har ikkala holatda ham matn ichida uning o`rni ko`rsatilishi shart.
Tadqiqotda muhim ahamiyatga ega bo`lgan xulosa qismi haqida yuqorida qisman bahs yuritildi. Bu yerda shuni ta`kidlash lozimki, tadqiqot natijasida qanday yutuqlar qo`lga kiritilganligi, bu ish manbaning qanday yangi qirralarini ochganligi, ular fan oldida yana qanday yangi masala, vazifa, farazlarni qo`yishi, ularning yechimining ijtimoiy taraqqiyotda qanday natijalar berishi ish xulosasida aks ettirilishi lozim.
Tadqiqotning muhim tarkibiy qismlaridan biri bo`lgan ilmiy havolalar, ilmiy adabiyot va manbalarni ko`rsatish masalasiga maxsus ma`ruza bag`ishlanadi. Shuning uchun bu yerda bu masala ustida to`xtalmaymiz.
Ilmiy tadqiqotning ilova qismida bu tadqiqotni yaxshiroq tushunish, zarur bo`lganda uni chuqurlashtirishga imkoniyat beradigan ma`lumot va material, fikrni tasdiqlovchi yoki oydinlashtiruvchi hujjatlar, rasm, har xil ko`rsatkich, asarlardan parcha va namunalar beriladi.
O`zR OAK nizomiga ko`ra ilova dissertatsiyaning belgilangan sahifa miqdoriga kirmaydi, lekin sahifa raqamlari uzluksiz qo`yiladi.
Iimiy tadqiqot ilovalar berilgach, yakunlangan sanaladi . U qayta tahrir etilishi zarur.
Shuni esdan chiqarmaslik lozimki, tadqiqotchi o`z ishi ustida uzoq yillar izlanadi, ishini o`n-yigirma martalab qayta o`qib, yozib, tuzatadi. Onaga bolasining har bir eng kichik zohiriy belgisi qanday tanish va odatiy bo`lsa, unga ham o`z ishi shunday tanish va yaqin bo`ladi (ilmiy-ruhshunoslik atamalari bilan aytganda, unda ishi steriotipi shakllanadi). Shuning uchun rasmiy muhokamaga berilishdan oldin ish tadqiqotchiga yaqin va maslakdosh bo`lgan kasbdoshlari (ilmiy rahbari, muammo tadqiqi rahbari, shu muammo bilan shug`ullangan tajribali ustozlar) tomonidan ko`rib chiqilishi va ularning maslahati asosida mukammallashtirilishi zarur. Shundan keyingina ilmiy rahbar (kafedra mudiri, laboratoriya mudiri) ishni rasmiy muhokamaga qo`yadi.
Ilmiy tadqiq, uning tarkibiy qism, bosqichlari haqidagi fikrimizni 2-chizma bilan yakunlaymiz. Har bir tadqiqotchining ilmiy tadqiq uslubi o`ziga xos bo`lib, amaliy ish - mustaqil ilmiy tadqiq jarayonida shakllanadi va rivojlanadi. Lekin u ma`lum bir qonuniyatlarga bo`ysunadi va ijtimoiy UMISning har bir tadqiqotchida YaHVO sifatida voqelanishidir. Shuning uchun 2-chizma namunaviy bir ko`rinishdir, xolos.

2-chizma