Mundarija: Kirish 3 I bob. Genetik xilma-xillikni ahamiyati va insonyat hayotidagi orni 5

Genetik xilma-xillik va Turlarning xilma-xilligi o'rtasidagi farq nima?

• 
  Ikkalasi ham biologik xilma-xillik darajasidir, lekin har birining nomi genetik va turlar bilan chegaralangan.
  
• 
  Genetik xilma-xillikni genlar sonini, turlarning xilma-xilligini turlarning sonini va ularning tengligini baholash yo'li bilan o'lchash orqali o'lchash mumkin.
  

Hozirgi kunda biz ko‘rayotgan bioxilma-xillik Yerdagi tashqi va ichki tabiiy jarayonlar natijasida yuz million yillar davomida kechgan murakkab evolyutsiya jarayonining natijasi va hosilasidir.So‘nggi yillarda tabiatda antropogen (shuningdek, texnogen) ta'sirning zo‘rayganligi, ekologik o‘zgarishlarning sodir
bo‘layotgani hamda o‘rmonlar (ayniqsa, nam tropik o‘rmonlar) egallagan hududlarning o‘rmonlarning kesilishi natijasida qisqarishi natijasida bioxilma- xillikka putur yetdi, ko‘plab o‘simlik va hayvonot turlari butunlay yo‘qoldi yoki ularning soni keskin kamaydi. Bioxilma-xillik bu sayyoramizning hayot resurslarini saqlab qolish demakdir. BMT ma'lumotlariga binoan, Yer yuzi aholisi tez ko‘payib borayotgan bir paytda, hayvonot dunyosi 3/1 qismga kamayib bormoqda. Xususan, 21 % sut emizuvchilar, 30 % sudralib yuruvchilar, 12 % qushlar, 17 % akulalar hamda 27 % korallar Yer yuzidan batamom yo‘qolib ketishi mumkin. Ayniqsa, Yevropada industrial rivojlanish tufayli qishloq xo‘jaligi hududlaridagi qushlar soni 40 % ga, iqlim o‘zgarishi tufayli dengiz qushlari soni esa 44 % ga kamaygan. Bu ma'lumotlarga qaraganda bioxilma-xillik misli ko‘rilmagan darajada kamayib bormoqda, o‘simlik va hayvonot turlarining yo‘qolish sur'ati nihoyatda yuqoridir.
1992- yil Braziliyaning Rio-de-Janeyro shahrida o‘tkazilgan Birlashgan Millatlar Tashkilotining "Atrof-muhit va rivojlanish" bo‘yicha Xalqaro anjumanida "Biologik xilma-xillik to‘g‘risida Konvensiya" qabul qilingan. Bioxilma-xillik to‘g‘risida Konvensiyaning maqsadi sayyoramizda bioxilma-xillikni saqlash, uning tarkibiy qismlaridan va genetik resurslaridan barqaror, adolatli va teng foydalanishdir.O‘zbekistonda bioxilma-xillikni saqlashda qonun muqofazasi ostida olingan tabiiy qududlar alohida muhim o‘rin tutadi. 2004 -yil 3- dekabrda "Muhofaza etiladigan tabiiy hududlar to‘risida"gi O‘zbekiston Respublikasining qonuni qabul qilingan. Mazkur qonunning vazifasi - tipik, noyob, qimmatli tabiiy ob'ektlar va majmualarni, o‘simliklar va hayvonlarning irsiy fondini saqlab qolish, inson faoliyatining tabiatga salbiy ta'sir ko‘rsatishi oldini olish, tabiiy jarayonlarni o‘rganish, atrof tabiiy muhit monitoringini olib borish, ekologik ma'rifat va arbiyani takomillashtirishdan iboratdir. 1998 -yil 1 - aprelda O‘zbekiston Respublikasi mazkur Konvensiyaga qo‘shilgan bo‘lib bu borada hukumatimiz tomonidan Biologik xilma-xillikni saqlash Milliy strategiyasi va harakat rejasi ishlab chiqilgan bo‘lib, Konvensiyaning muhim tamoyillari O‘zbekiston Respublikasining "O‘simlik dunyosini muhofaza qilish va undan foydalanish to‘g‘risida"gi (26.12.1997y.), "Hayvonot dunyosini muhofaza qilish va undan foydalanish to‘g‘risida"gi (26.12.1997y.) hamda boshqa qonunlarida o‘z aksini topgan. Aytib o‘tish lozimki, O‘zbekistondagi flora va fauna tarkibi, ya'ni bioxilma-xilligi 27 000 o‘simlik va hayvonot turlari dunyosidan tarkib topgan. O‘zbekiston faunasi ya'ni hayvonlar olami o‘z ichiga 97 tur sutemizutuvchilarni, 424 tur qushlarni, 58 tur hasharotlarni, 83 tur baliqlarni oladi. O‘zbekiston florasi, o‘simliklar olami esa 4 100 dan ortiq o‘simliklarni o‘z ichiga oladi. Olimlar fikricha, Tabiat - bu uzun chambarchas zanjirdir, binobarin har bir o‘simlik va hayvonot turining yo‘qolishi Yer sayyorasi ekotizimini,Biosferani xavf ostiga qo‘yadi. O‘z navbatida bioxilma- xillik Biosferadagi modda va energiya almashuvida kechayotgan biogeokimyoviy sikllarning barqarorligini ta'minlashda asosiy omil hisoblanib, yerdagi hayotning asosidir. Tabiiy ekotizimlar xilma-xilligi o‘z navbatida o‘simlik va hayvon turlarining turli-tumanligini ta'minlaydi hamda tuproq sifatini yaxshilaydi, suv va havoni tozalaydi. har bir tur esa tegishli ekotizimning zarur uzviy elementi hisoblanadi.Xulosa o‘rnida shuni aytish joizki, bioxilma-xillik - hayot mezonidir, uni saqlab qolish, takror ko‘paytirish va tiklash bizning umumiy manfaatimizdir. Bu jarayonda yoshlarimizning atrof tabiiy muqit mhofazasi yo‘nalishdagi yaratuvchanlik, bunyodkorlik sifatlarini namoyon etish hamda dahldorlik hissiyotini uyg‘otish ayniqsa hozirgi kunning muhim vazifasidir. Biologik xilma-xillik nima?
Biologik xilma - xillik atamasi nisbatan yangi hisoblanadi. Bioxilma - xillik deganda sayyoramizdagi barcha tiriklikning xilma - xilligi yoki hayvonlar o’simliklar mikroorganizmlar, barcha genotiplar va ekotizmlarning xilma-xilligi.
Bioxilma - xillik uchta darajada tahlil qilinadi.

• 
  Barcha turlarning xilma-xilligi-o’simliklar, hayvonlar, mikroorganizmlar va shu jumladan zamburug’lar.
  
• 
  Genetik xilma-xillik tur ichida genetik materiallaming xilma-xilligi
  
• 
  Ekotizmlar xilma-xilligi barcha landshaftlarning xilma-xilligi
  
• 
  Biologik xilma - xillik bu jamiyatning iqtisodiy, ekologik va madaniy-estetik talablarni qondiradi.
  
• 
  Hozirgi zamonda bioxilma - xillikga antropogen ta’siroti natijasida eksponensial kuchayib borayapti va bu jamiyatning barqaror rivojlanishiga salbiy ta’sir ko’rsatmoqda.
  
• 
  O’zbekiston Respublikasi «Biologik xilma-xillikni saqlash» Milliy strategiya va xarakat dasturi qabul qilib (1998), xalqaro hamjamiyat oldida o’zining milliy biologik resurslarini muhofaza qilish uchun javobgarligini e’lon kildi [1].
  
• 
  O’zbekistonda saqlab qolingan to’qayli maydonlarda barpo qilingan uchta qo’riqxonaning biri - Zarafshon qo’riqxonasidir. U 1975 yilda tashkil etilgan bo’lib, uning maydoni Samarqand viloyatining Cho’pon-Ota tepaliklaridan boshlanib, Zarafshon daryosining o’ng qirg'ogi bo’ylab oqimga qarshi 47 kilometrga cho’zilgan. Eni esa 300-1500 metrlar oralig'ida. Qo’riqxonaning yer maydoni 2352 ga bo’lib, shundan 851 gektari o’rmon bilan qoplangan. Qo’riqxonaning tashkil etilishidan maqsad, yo’qolib borayotgan kenja tur - Zarafshon tillarang qirg'ovuli sonini ko’paytirish, qimmatbaho dorivor o’simlik hisob langan chakandani hamda to’qay landshaftlarini himoyaga olishdan iborat.
  
• 
  Zarafshon qo'riqxona biologik xilma-xilligini zamburug'lar, lishayniklar, mikroorganizmlar, o'simliklar, hayvonlarni o'z ichiga oladi
  

Qo’riqxona hududida 300 ga yaqin o’simlik turlari mavjud bo’lib, shulardan 59 turi dorivor, 23 turi esa texnik o’simliklar hisoblanadi. Bular qirg'ajiyda, chakanda, echkitol, majnuntol, suvtol, yulg'un, qizil do’lana, jing'il va boshqalar. Nam yerlarda shirinmiya, qo'g'a, kendir qamishi va boshqalar uchraydi. Boychechak va sarvinjon o’simliklari o’zbekiston Respubiikasi "Qizil Kitob" iga kiritiigan. Qo’riqxonaning hayvonot olami xilma-xildir. Qo'riqxonada 30 tur sutemizuvchilar, 190 tur va kenja tur qushlar yashaydi. Sudralib yuruvchil;ar tarkibi 8 turni, suvda va quruqlikda yashovchilar esa 2 turni tashkil qiladi. Qo'riqxona xududidan o'tuvchi ko'p sonli kanallar va irmoqlardagi baliqlar 8 turdan iborat. Qalin chakandazorlarda tulki, chiyabo'ri, sahro va qamish mushuklari, tolay quyoni, jayra, bo'rsiq, tipratikan, qum sichqon va boshqalar yashaydi. Sudralib yuruvchilardan suv iloni, guldor chipor ilon, o'q ilon, chol toshbaqasi, sariq ilon va ko'pgina kaltakesak turlari mavjud.
Zarafshon qo'riqxonasi ba'zida ornitologiya qo'riqxonasi deb ham atashadi, chunki uning asosiy faunasi qushlardan tashkil topgan. Qo'riqxonada uchraydigan 190 tur qushlardan 10 tasi doimiy yashaydi, 30 tur qushlar esa u yerda uya qurib yashaydi va ko'chadi, 36 tur qushlar u yerda qishlaydi, 108 turi uchib utish davrida doimiy ravishda qunim topadi va 6 turi esa ba'zida-ba'zida qunib o'tadi [2].
Hozirgi vaqtda qo’riqxonada qo’riqlash rejimi tashkil qilingan, biotexnik tadbirlar o’tkazilmoqda , ilgari insonlar xo’jalik faoliyati ta’sirida buzilgan o’rmonlarning aloxida qismlari qisman o’z holiga tiklanmoqda. Lekin bu tadbirlar o’simliklar va hayvonot dunyosini saqlab qolish uchun yetarli bo’lmayyapti. Boshqa faqat qo’riqxonalari kabi Zarafshon qo’riqxonasida ham xududning qurishi sodir bo’lmoqda, bu esa daraxt va butalarning qurib qolishiga olib kelmoqda.
Qo’riqxona tashkil qilinishiga qaramasdan antropogen xususiyatga ega bo’lgan salbiy omillar qirg’ovullarga hamon ta’sir qilishda davom etib kelyapdi.
Jumladan, ular uya qo’rish va tuxum qo’yish davrida dalalarda mol boqishi, noqonuniy ovlash ayniqsa qo’riqlanadigan zonada va undan tashqarida ko’p ovlanadi, qirg’ovullar esa qo’riqxona xududidan tez-tez chiqib turadi. Kimyoviy preparatlarning jadal qo’llanilishi ayniqsa g’o’za deffolyatsiyasi davrida ko’plab qushlarning qirilib ketishiga olib keladi. Ba’zi yillarda xatto oziqa muhiti yetarli bo’lgan sharoitda ham chakanda va jiydalarning hosildorligi kam bo’lsa (qorli davrlarda uning asosiy qishki oziqasi) qirg’ovullarning noqulay qishlashiga olib keladi. Bu yillarda o’simlik zararkunandalarining ko’payishi natijasida bu o’simliklar hosildorligi kamaymoqda va bu oziqa muhitiga raqobat ko’chaymoqda.
Ushbu ekologik muammolarni echish yullaridan biri va eng muhimi bu- ekologik-oqartuv ishlarni yulga quyishidir. Bu yuo’nalishining mohiyati ekologik ta’lim va tarbiyani, madaniyat rivojlantirishga jamiyatning ekologik ongini qayta qurishdek asosiy vazifani bajarish bulib xisoblanadi.
Jamiyatning ekologik ongni har doim, insoniyat tarixiy rivojlanishining hamma bosqichlarida mavjud bo’lib, ma’lum vaqtda inson va tabiat urtasidagi o’zaro munosabatlar to’g’risidagi tushunchalarni ob’ektiv tarzda ifodalangan.
Ekologik ongning aynan shu turi olimlarning fikricha odamlarning tabiat olami bilan o’zaro ta’siri xususiyatlarni aniqlangan.
Yuqorida aytilganini inobatga olib xulosa qilish mumkin, Zarafshon qo’riqxonasi atrofidagi yashovchi aholining urtasida ekologik madaniyatni shakllantirish maqsadida ekologik ta’lim va tarbiyaviy ishlarni kuchaytirish kerak. Insoniyat tabiatning bir bo’lagi. O’simliklar olami, hayvonot dunyosi, bioxilma- xillik butun borliq bir ekotizimdir. Hududimiz biologik turli-tumanligi mamlakatimizning milliy boyligidir.
O'zbekiston o'zining barqaror rivojlanishi uchun 1995-yilda bioxilma-xillik to'g'risidagi xalqaro Konvensiyaga qo'shildi.
Istiqlolning dastlabki yillaridan hududimiz bioxilma-xilligini muhofazalashga katta e‘tibor qaratilib kelinadi. Uning huquqiy asoslari yaratildi va takomillashtirilmoqda. 1992 -yil «Tabiatni muhofaza qilish to‘g‘risidayy, 1993 yil «Alohida muhofaza qilinadigan tabiiy hududlar to‘g‘risidayy, 1993 yil «Suv va suvdan foydalanish haqidayy qonun qabul qilindi.
Ma‘lumki, o' simliklar va hayvonot olamini muhofaza qilish, bioxilma-xillikni saqlashda muhofaza etiladigan tabiiy hududlar tarmog'i katta ahamiyatga ega. Respublikamizda umumiy maydoni 2164 km2 dan iborat bo'lgan 9 ta davlat qo'riqxonasi, umumiy maydoni 6061 km2 bo'lgan 2 ta milliy bog', maydoni 12186,5 km2 bo'lgan 9 ta davlat buyurtmaxonasi va noyob hayvon turlarini ko'paytirish bo'yicha respublika «Jayronyy ekomarkazi hamda «Sayxun» parvarishxonasi mavjud.
Yovvoyi hayvonlar va o'simliklarning noyob turlarini ko'paytirish bo'yicha muassasalar tabiatni muhofaza qilish va bioxilma-xillikni saqlab qolishning eng samarali yo'lidir. Respublikamizdagi mavjud davlat qo'riqxonalari, davlat buyurtmaxonalari va markazlarida hududimiz faunasida turlari kamayib, yo'qolib
borayotgan noyob hayvon va o' simliklar muhofaza ostida, tabiiy sharoitda yashaydi, o'sadi. Masalan, qo'mitamiz tasarrufidagi Buxoro viloyatida joylashgan «Jayron» ekomarkazi hududida hayvonlarning 8 turi mavjud, maydoni 7 122 gektarni tashkil etadi. Toshkent viloyatidagi Chotqol davlat biosfera qo'riqxonasining umumiy maydoni 35 724 gektardan iborat, hayvonlarning 152 turi, o'simliklarning 700 turi uchraydi .
Mutaxassislarning ta‘kidlashicha, yer yuzida insonning tabiatga noto'g'ri munosabati oqibatida, o' simliklarning ming yillar davomida tashkil topgan tabiiy manzarasi o'zgarib, qashshoqlashib, yashil olam o'zining ko'rkini yo'qotmoqda, tabiatning ekologik muvozanati buzilmoqda. Yana tabiiy maydonlar shiddat bilan o'zlashtirilayapti. Oqibatda o'simliklarning noyob turlari, endem turlar tabiatdan yo' qolib ketish xavfi ostida. Bu esa o' simliklar genofondining kamayishiga sabab bo'lmoqda.
Tabiatda har qanday o'simlik turining yo'qolishi uni tiklab bo'lmaydigan oqibatlarga olib keladi. Respublikamiz florasi nihoyatda boy. Hududimizda 4 500 ga yaqin yovvoyi o' simlik va 2 000 dan ortiq zamburug' turlari mavjud. Ular orasida muhofazaga muhtoj ko'pgina kamyob, endem va relikt turlar ham bor. Bunday turlarning soni 400 atrofida, ular O'zbekiston florasining 10-12 % tashkil etadi. Yurtimiz tabiatidagi lola va sallagullar, qimmatbaho o'simliklarimiz noyob turlar hisoblanadi, dunyoga dong'i ketgan.
«Botanika» ilmiy ishlab chiqarish markazi olimlarining tadqiqotlari o'z samarasini berayapti. Keyingi yillarda viloyatlarda olib borilgan ilmiy izlanishlarimiz tufayli ba‘zi yo'qolib borayotgan o'simliklarimiz turi ko'paydi va areallari kengaydi. Masalan, Korolkov za‘faroni, Noksimon normushk, Suvorov piyozi, Anzur piyoz...
Floramizning ko'rki — Nurota moviyguli faqat Nurota tog' larida, Oqtog' moviyguli — Janubi-g'arbiy Qizilqumdagi qoldiq tog'larda, Buxoro tangao'ti — Xisor tog' tizmasidagina o'sadi va juda nodir hisoblanadi. Bunday noyob turlarni asrash, k
elgusi avlodlarga yetkazish har birimiz uchun ham qarz ham farzdir.

Tabiatimizning biologik va landshaft xilma-xilligi milliy boyligimiz. Bu boylik bir

necha ming-ming yillik evolyutsiya davomida paydo bo'lgan hamda ajdodlarimiz
ulardan oqilona foydalanib, bizga meros qoldirgan.
Afsuski, o'tgan yuz yillikning so'nggi 50-60 yilida tabiiy yaylovlarimiz shiddat
bilan o'zlashtirildi, suv, botqoq tizimiga putur yetdi. Oqibatda cho'l, yarim cho'l,
dashtlardagi betakror cho'l biologik majmualarimiz keskin qisqarib ketdi.
So‘nggi o‘n yilliklar davomida, tabiatdan foydalanishning kuchayishi
bois yurtimizdagi ko‘plab hayvon turlari antropogen ta’sir ostida
qolib, ularning yashash joylari va soni qisqardi, ayrimlari esa hatto
butunlay yo‘q bo‘lib ketdi. Ayniqsa ov ob’ektlari sifatida amaliy
ahamiyatga ega bo‘lgan sut emizuvchilar va qushlarning yirik turlari, shuningdek inson tomonidan ayovsiz o‘zlashtirilayotgan, tashqi ta’sirga chidamsiz ekotizimlarning tarqalishi cheklangan.
Ma’lumki, odamzot azal-azaldan tabiatga g‘amxo‘r bo‘lishni yuksak fazilat deb bilgan. Sir emaski, yurtimiz o‘simlik va hayvonot olamining xilma-xilligi boyligimizning ajralmas qismi. Mazkur boylik bir necha ming yillik evolyutsiya davomida yuzaga kelib, ajdodlarimiz tomonidan bizga qoldirilgan ulkan merosdir.
Respublika Tabiatni muhofaza qilish davlat qo‘mitasi atrof-muhit monitoringi va kadastri guruhi boshlig‘i Islom Hushvaqtov bilan bo‘lgan suhbatimiz ana shu meros, uning bugungi ahvoli hamda ayrim jonzotlarning Qizil kitobdan o‘rin olishi xususida bo‘ldi.
Isl asosan arzon qishloq xo‘jalik va geologik xomashyo yetkazib beruvchi ichki baza sifatida qaralganidir. Afsuski, bularning barchasi mamlakatda ekologik vaziyatning yomonlashuviga olib keldi Qishloq xo‘jaligida paxta yakkahokimligi ustuvorligi, irrigatsiya maqsadida tashqi zarar keltiruvchi ta’sirlarga monand cho‘l hududlarining keng miqyosda o‘zlashtirilishi — Orol dengizi ekologik halokatiga, Janubiy, Markaziy va shimoli- g‘arbiy mintaqalardagi yerlarning ikkilamchi sho‘rlanishiga, tarixan shakllangan suv ekotizimlarining o‘zgarishiga, sun’iy tashlama suv havzalari tarmoqlarining hosil bo‘lishiga, atrof-muhitning o‘ta xavfli defoliantlar va pestitsidlar bilan zaharlanishiga olib keldi. Bu omillar esa o‘z navbatida cho‘llardagi noyob, ba’zi xususiyatlari bo‘yicha betakror biologik majmualarning, xususan, Farg‘ona cho‘li, tekislik daryolari o‘zanlaridagi to‘qayzorlarni, Amudaryo deltasi singarilarning yo‘q bo‘lib ketishiga olib keldi. Sobiq ittifoqda zamonaviy uskuna, texnika va texnologiyalar ta’minotisiz gaz qazib olinishi va uning eksportini jadallashtirilishi — Ustyurt yassi tekisligi hamda shimoli-g‘arbiy Qizilqumning g‘oyat nozik ekologik tizimlarining biologik tanazzulga yuz tutishiga sabab bo‘ldi.
O‘z navbatida yurtimiz faunasi juda qadimiy bo‘lib, u murakkab genetik rishtalar bilan bog‘langan. Bu o‘lka Turon va Turkiston endemik va avtoxton turlarining ahamiyati katta. Shuningdek, o‘tmishda bu yerga Markaziy Osiyodan, Hindi- Xitoydan, O‘rta Yer dengizi atroflaridan, Yevroosiyo cho‘llaridan kirib kelgan hayvon guruhlarining muayyan o‘rni mavjud. Hayvonot olamining yana bir qismi esa Uzoq Sharq, Kavkazorti, Yevropa va Amerikadan olib kelinib, iqlimlashtirilgan yoki tasodifan kelib qolgan turlardan iborat. Umuman olganda bugungi O‘zbekiston faunasida umurtqali hayvonlarning 677 turi (sutemizuvchilar — 108, qushlar — 432, sudralib yuruvchilar — 58, amfibiyalar — 2 va baliqlar — 77) mavjud. Umurtqasiz hayvonlar turlari esa 15 mingdan ziyodni tashkil etadi.
So‘nggi o‘n yilliklar davomida, tabiatdan foydalanishning kuchayishi bois yurtimizdagi ko‘plab hayvon turlari antropogen ta’sir ostida qolib, ularning yashash joylari va soni qisqardi, ayrimlari esa hatto butunlay yo‘q bo‘lib ketdi. Ayniqsa
ov ob’ektlari sifatida amaliy ahamiyatga ega bo‘lgan sut emizuvchilar va qushlarning yirik turlari, shuningdek inson tomonidan ayovsiz o‘zlashtirilayotgan, tashqi ta’sirga chidamsiz ekotizimlarning tarqalishi cheklangan. Endemik turlari esa katta xavf ostida qoldi. Jumladan, turon yo‘lbarsi, gepard, turkman quloni, Orol sulaymon balig‘i singari hayvonlar yo‘q bo‘lib ketdi. Qoplon, sirtlon, Sirdaryo va Amudaryoning kichik va katta kurak burunlari, Orol bahrisi kabi jonivorlar yo‘q bo‘lish arafasida. Ustyurt va Buxoro qo‘ylari, morxo‘r, qoraquloq, oqbosh o‘rdak, marmar churrak, yo‘rg‘a tuvaloq, oqbovur, xontog‘ to‘garakboshi, Orol mo‘ylabdori, cho‘rtansifat oqqayroq, ayrim mollyuska va hasharotlarning yo‘q bo‘lib ketish xavfi yuqori. Bularning shu holga kelib qolishiga hududlarning xo‘jalik maqsadlarida o‘zlashtirilishi, atrof-muhitning ifloslanishi, biologik resurslardan me’yorsiz foydalanilishi sabab bo‘lmoqda.

• 
  Yurtimizda noyob hayvon va qushlarni asrash, muhofazalash borasida qanday ishlar amalga oshirilyapti?
  
• 
  So‘nggi yillarda bir qancha tadbirlar amalga oshirilmoqda. Respublikada tashkil etilgan oltita tog‘ (Hisor, Zomin, Kitob, Nurota, Surxon, Chotqol), uchta cho‘l- to‘qay (Qizilqum, Baday-To‘qay, Zarafshon) qo‘riqxonalari, ikkita milliy bog‘ (Zomin, Ugom-Chotqol), to‘qqizta buyurtmaxona (Arnasoy, Dengizko‘l, Qoraqir, Qorako‘l, Qarnabcho‘l, Qo‘shrabod, Sayg‘oqli, Sarmish, Sudoche) va 2 ta tabiiy yodgorlik (Vardonze, Yozyovon)dan iborat ekologik tarmoq hayvonot olamining majburiy mahofazasiga va uning resurslaridan barqaror foydalanishga xizmat qilmoqda. Qolaversa, nafaqat respublikada, balki, butun mintaqada yagona, kamyob hayvonlarni ko‘paytirish, ularni saqlash bilan shug‘ullanuvchi «Jayron» ekomarkazi ham alohida muhofaza hududi sanaladi.
  

Jumladan, «Kamyob hayvonlar turlarini ko‘paytirish «Jayron» ekomarkazi (Buxoro viloyati)da olib borilayotgan izlanishlar ijobiy samara bermoqda.

• 
  om Nortoshevich, ayni kunda mamlakatimizda fauna (hayvonot olami) xilma- xilligi va uning qisqarishi sabablari borasida to‘xtalib o‘tsangiz...
  

Afsuski, so‘nggi bir necha yillar davomida O‘zbekiston tabiatining xilma- xilligiga sezilarli darajada putur yetkazildi. Avvalambor, u sobiq ittifoq davrida markazlashgan reja asosida yirik qishloq xo‘jaligi va sanoat loyihalarini amalga oshirish bilan bog‘liq edi. O‘sha vaqtda ularning atrof va ijtimoiy muhitga bo‘ladigan ta’siri e’tibordan chetda qolardi. Bunday rejalashtirishga O‘zbekistonga edi. Ayni vaqtda ularning rivojlanish holati yaxshiligi kuzatilmoqda. Ekomarkazda, shuningdek, Buxoro qo‘yini ko‘paytirish ishlari ham olib borilmoqda. Yovvoyi hayvonlar soni bo‘yicha o‘tkazilgan so‘nggi hisobga ko‘ra, ekomarkazda hozirda jayronlar soni 549, qulonlar — 55 va Prejivalskiy otlari — 35 tadan iborat.
Hisor davlat qo‘riqxonasida esa so‘nggi 5 yil davomida alohida kamyob hayvonlar to‘dasi, ya’ni ilvirs 16 tadan 19 taga, silovsin 84 tadan 121 taga va ayiq 103 tadan 158 taga ko‘paygan. Buxoro viloyatining Peshku tumani hamda Navoiy viloyatida hozirda noyob bo‘lib Qizil kitobga kiritilgan yo‘rg‘a-tuvaloqni ko‘paytirish bo‘yicha 2 ta parvarishxona barpo etilib, ishga tushirildi. Qo‘riqxonalarda Qizil kitobga kiritilgan Buxoro bug‘usi, morxo‘r, Qizilqum arxari, ko‘k sug‘ur, turkiston silovsini singari hayvonlar, yirik yirtqich qushlar va hasharotlar muhofaza ostiga olingan.

• 
  Ayting-chi, fauna xilma-xilligini saqlashning qanday qonuniy-me’yoriy asoslari mavjud?
  
• 
  O‘zbekiston mustaqillikka erishgan kundan boshlab tabiatni muhofaza qilish sohasida qonunchilik tobora takomillashib bormoqda. Bu borada bir necha qonun va qarorlar, huquqiy-me’yoriy hujjatlar qabul qilingan. Va bu holat hali ham davom etmoqda. Natijada sohadagi xalqaro hamkorlik uyg‘unlashib, jamoatchilikning ekologik muammolarga bo‘lgan e’tibori ortib bormoqda. Yildan-yilga nodavlat jamoat ekologik tashkilotlari tarmoqlari kengayyapti. Ular aholi orasida ekologik tafakkurni shakllantirish hamda yovvoyi tabiatni saqlash borasida davlat muassasalari bilan faol hamkorlik qilayotir.
  

II.Bob.Bio xilma-xillikni ahamiyati va insonyat hayotidagi o rni.

1. 
   Bio xilma-xillik va Genetik xilma-xillikni ahamiyati.
   

Fauna — bioxilma-xillikning muhim bo'g'ini. O'zbekiston hayvonot olami juda qadimiy hamda o'ta murakkab genetik rishtalar orqali o'zaro bog'langan. Hududimizda Yevroosiyo cho'llari, Hindi-Xitoydan, O'rta Yer dengizi atroflaridan kirib kelgan guruhlarning ham muayyan o'rni bor. Hududimiz faunasida umurtqali hayvonlarning 677 turi (sut emizuvchilar — 108, qushlar 432, sudralib yuruvchilar 58, amfibiyalar — (suvda va quruqlikda yashovchi) 2, baliqlar 77 turi mavjud. Faunaning har bir turi — tarixan takrorlanmas, genetik jihatdan yagona, har qanday biologik hamjamoada faqat o'ziga xos o'ringa ega.
Istiqlolning dastlabki yillaridan davlatimiz hududimiz faunasini rivojlantirish masalasiga alohida e‘tibor qaratib keladi. Tizimni takomillashtirishning mustahkam huquqiy asoslari yaratildi. O'zbekiston 1997- yilda «Yo'q bo'lib ketish havfi ostidagi yovvoyi fauna va flora turlarining xalqaro savdosi to'g'risida»gi xalqaro konvensiya, 2001- yilda esa «Xalqaro ahamiyatga ega, ayniqsa suvda
suzuvchi qushlarning yashash joylari bo'lgan suv-botqoqli joylar to'g'risida»gi (Ramsar) konvensiyalariga qo'shildi.
Bu boradagi ilmiy salohiyat oshirildi, hayvonot olamining areallari, suv-botqoq tizimi, to'qayzor, o'rmonzorlar kengaytirildi. Markaziy Osiyo mintaqasida kamyob hayvonlarni ko'paytirish, ularni saqlash va reintroduksiya qilish uchun «Jayron» ekomarkazi faoliyat ko'rsatyapti. Bu yerda yaqin o'tmishda tabiatda yo'qolib ketish xavfi ostida bo'lgan qulon, yo'rg'a tuvaloq, j ayron kabi kamyob turlar ko'paytirilyapti. Respublikamizning bioxilma-xilikni saqlash borasidagi ishlari. Umumjahon atrof-muhit kunini nishonlash to‘g‘risida 1972 -yilda Stokgol'm shahrida BMTning atrof-muhitga bag‘ishlangan Konferensiyasida qaror qabul qilingan edi. Ushbu qarorning maqsadi - xalqaro hamjamiyatning e'tiborini atrof- muhit muhofazasi muammolariga hamda global ekologik inqirozning oldini olish bo‘yicha chora-tadbirlarni qabul qilishga qaratilgan. O‘zbekiston Respublikasi Tabiatni muhofaza hilish davlat qo‘mitasi "Barkamol avlod yili" Davlat dasturinining ijrosi yuzasidan hamda ulg‘ayib kelayotgan yosh avlodni vatanparvarlik ruhida tarbiyalash mahsadida, joriy yilning 5 iyun-kuni Umumjahon atrof-muhit kuniga bag‘ishlangan bayram tadbirini tashkil etayapti. Joriy yilda 5- iyun Umumjahon atrof-muhit kuni "turlarning ko’pligi -yagona sayyora -yagona kelajak" mavzusida o‘tkazilmoqda. Ma'lumki, BMT Bosh Assembleyasi tomonidan 2010 yil - "Xalqaro bioxilma-xillik yili" deb e'lon qilindi. Ushbu yilning ustuvor vazifalaridan biri - aholi o‘rtasida bioxilma-xillikni saqlab qolish zamon talabi ekanligi, unga ehtiyotkorona munosabatda bo‘lish borasida samarali va sifatli targ‘ibot-tashviqot ishlarini olib borish, atrof-muhit muhofazasi hamda tabiiy resurslardan oqilona foydalanish sohasida hamkorlikda faoliyat ko‘rsatish hisoblanadi. Bioxilma-xillikni saqlab qolishda muhofaza etiladigan tabiiy hududlarning ahamiyati kattadir. O‘zbekiston Respublikasida Biologik xilma- xillikni saqlash Milliy strategiyasi va harakatlar rejasining tasdiqlanishi bioxilma- xillikni saqlab qolish yo‘lidagi ulkan ishlardan biri bo‘ldi. Bu strategiyaning asosiy vazifalaridan biri - mamlakat umumiy maydonining 10 % ga yaqin qismini qamrab oladigan muhofaza etiladigan tabiiy hududlar barqaror tizimini tashkil qilishdan iboratdir.2004 yilning dekabr oyida O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tomonidan "Muhofaza etiladigan tabiiy hududlar to‘g‘risida"gi qonunning yangi tahriri qabul qilindi. Mazkur qonun "Biologik xilma-xillikni saqlash to‘g‘risida"gi, "Yovvoyi hayvonlarning ko‘chib yuruvchi turlarini muhofaza qilish to‘g‘risida"gi, "Xalqaro ahamiyatga ega bo‘lgan, asosan suvda suzuvchi qushlar yashash joylari hisoblangan suv-botqoq hududlar to‘g‘risida"gi Xalqaro Konvensiyalar yuzasidan olingan majburiyatlarning bajarilishini ta'minlashga qaratilgan. O‘tgan 2009 yilda Buxoro viloyatining To‘dako‘l, Xadicha, Zikri suv havzalaridagi qushlarni hisobga olish ishlari bajarildi va natijada qishlaydigan qushlar sonining keskin kamayganligi qayd etildi; Toshkent viloyatida kamyob va ovbop qushlar turlari bo‘yicha kadastr tadqiqotlari o‘tkazildi; Xisor qo‘riqxonasi atrofida umurthali hayvonlarni, "Dalvarzin" ovchilik xo‘jaligida qirg‘ovullarni hisobga olish ishlari amalga oshirildi, natijada qirg‘ovullar sonining ancha ko‘paygani ma'lum bo‘ldi.
Sirdaryo viloyatidagi "Sayxun" xo‘jaligida hayvonlarning ovbop turlarini hisobga olish ishlari natijasida: sirdaryo qirg‘ovuli - 610-630 bosh; katta tomoq - 450-500 bosh; to‘ng‘iz - 8-10 bosh; tolay quyoni 40-45 bosh; tulki - 10-15 bosh ekanligi; bo‘rsiq - uch-to’rt oilaligi aniqlandi; Farg‘ona vodiysi tabiiy o‘simliklari va yer usti umurtqalilar faunasini inventarizatsiyadan o‘tkazish ishlari bajarildi; global miqyosda yo‘qolib ketish xavfidagi qush turi - sterxning O‘zbekiston hududidan uchib o‘tish yo‘lini aniqlash bo‘yicha ikkinchi xalqaro ekspeditsiya o‘tkazildi."Jayran" ekomarkazida buxoro qo‘yini ko‘paytirish ishlari amalga oshirilmoqda. hozirgi kunda ekomarkazda bir bosh burama shohli echki, 10 bosh buxoro qo‘yi saqlanmoqda, o‘tgan yili 3 bosh qo’zi dunyoga keldi. "Jayran" ekomarkazi hududini kengaytirish uchun Buxoro viloyat hokimining qarori bilan qo‘shimcha 9 369 ga yer maydoni ajratildi hamda qo‘shimcha 4500 ga yer maydonini berish bo‘yicha fermer xo‘jaliklari bilan tushuntirish ishlari olib borilmoqda. "Jayran" ekomarkazini yanada jihozlash uchun Sho‘rtangazkimyo kompleksi tomonidan 100 mln.so’m va tabiatni muhofaza qilish mablag‘lari hisobidan 6 mln.so’m ajratildi. Joriy yilning 17- mart kuni Qozog‘iston Respublikasi Prezidentining Toshkent shahriga tashrifi chog‘ida O‘zbekiston Respublikasi hukumati hamda Qozog‘iston Respublikasi hukumati o‘rtasida "Sayg‘oqning muhofazasi, uni ko‘paytirish va foydalanish bo‘yicha" O‘zbekiston Respublikasi Tabiatni muhofaza qilish davlat qo‘mitasi milliy ijrochi agentlik bo‘lgan xalqaro tabiatni muhofaza hilish loyihalarini ro‘yobga chiqarilishi davom ettirilmoqda: bunga "Qoraqalpog‘iston hududidagi Amudaryo deltasida to‘qay o‘rmonlari va muhofaza etiladigan tabiiy hududlar tizimlarini saqlab qolish" loyihasi, BMT TDG/GEFning "Rio Konvensiyalarini bajarilishi bo‘yicha maqsadli institutsional kuchaytirish va mahoratni rivojlantirish orqali milliy salohiyatni mustahkamlash", "O‘zbekistonning neft va gaz sektoriga bioxilma-xillik tamoyillarini integrallashtirish" kabi o‘rta masshtabli loyihalari bajarilmoqda.Umuman, O‘zbekistonda barqaror rivojlanishni ta'minlash borasida bioxilma-xillikni saqlash va muhofaza qilish muhimligiga alohida e'tibor qaratiladi.
Spetsifikatsiya jarayonida genetik differentsiatsiya
Barcha evolyutsiya jarayonlari asosida genetik o'zgarishlar yotadi. Turlanish va uning evolyutsiyadagi rolini tushunish uchun turlarning rivojlanish jarayonida qanchalik genetik o'zgarishlar sodir bo'lishini bilish foydalidir. Yangi turlar faqat bir nechta genlarni o'zgartirish orqali paydo bo'ladimi yoki bu jarayon keskin o'zgarishlarni talab qiladimi - o'tmishdagi ba'zi evolyutsionistlar tomonidan taxmin qilinganidek, genetik "inqilob" ni aniqlash katta ahamiyatga ega. Bu masalani turlanishning ikki bosqichining har biri va turlanishning turli usullariga nisbatan alohida ko'rib chiqish yaxshiroqdir.
Turli xil genlarni solishtirish uchun tegishli usullarning nisbatan yaqinda ishlab chiqilishi bilangina spetsifikatsiya jarayonida genetik tabaqalanish qanchalik sodir bo'ladi degan savolga javob berish mumkin bo'ldi. Genetik o'zgarish ikkita parametr bilan o'lchanadi - ikkita populyatsiyada bir xil bo'lgan genlar ulushini baholaydigan genetik identifikatsiya (I) va ikkita alohida evolyutsiyada sodir bo'lgan gen o'zgarishlarining ulushini hisoblaydigan genetik masofa (D). populyatsiyalar. I qiymati 0 dan 1 gacha bo'lishi mumkin, bu esa mos ravishda hech qanday yoki barcha genlar bir xil bo'lmagan ekstremal holatlarga mos keladi; D ning qiymati noldan cheksizgacha bo'lishi mumkin. D 1 dan oshib ketishi mumkin, chunki evolyutsiya ko'p avlodlar uchun davom etar ekan, har bir gen bir yoki ikkala populyatsiyada bir necha marta o'zgarishi mumkin.