Mundarija kirish 3 1-bob. Valyuta munosabatlari va kurs siyosatining nazariy asoslari 5

3-rasm. Valyuta birjasi savdolaridagi so’mning AQSh dollariga nisbatan almashuv kursi o’zgarishi dinamikasi²⁴


2018 yilning avgust oyidan boshlab tashqi omillarning almashuv kursi dinamikasiga ta’siri kuchaydi. Hisob-kitoblarga ko’ra, asosiy savdo hamkor davlatlar valyutalari kurslarining keskin o’zgarishi so’m almashuv kursiga bir oydan uch oygacha bo’lgan muddatdan so’ng o’z ta’sirini ko’rsatadi.
Yuqorida keltirilgan omillar ta’sirida 2018 yilning avgust oyidan boshlab so’m almashuv kursining ichki valyuta bozoridagi sharoitlarga javoban o’zgarishi kuzatilib, joriy yilning 1 oktyarb va 1 noyabr holatlariga mos ravishda 8184 va 8247 so’m/dollarni²⁵ tashkil etdi (yil boshida – 8139 so’m/dollar).
Milliy valyutaning qadrsizlanishi ichki narxlar shakllanishiga ma’lum darajada ta’sir ko’rsatadi. Markaziy bank hisob-kitoblariga ko’ra, so’m almashuv kursining bir foizga qadrsizlanishi yillik inflyatsiya sur’atining o’rtacha 0,2 foiz bandga tezlashishiga olib keladi.
2018 yilning sentyabr oyidan boshlab O’zbekistonning asosiy savdo hamkor mamlakatlari moliya bozorlaridagi holatning mo’’tadillashuvini inobatga olsak, ichki omillar ta’sirida joriy yil oxirigacha so’m almashuv kursining yil boshidagi darajasiga nisbatan keskin o’zgarishi kutilmayapti.
Milliy valyuta almashuv kursining mavsumiy omillar ta’sirida shakllangan ortiqcha baholanish tendentsiyasi (currency overvaluation) makroiqtisodiy disbalansni yaratadi. Joriy hisob- kitoblar uchun ochiq iqtisodiyot sharoitida foiz stavkalarining qoplanmagan pariteti (uncovered interest rate parity, UIP) buzilishi va foiz stavkasi tafovutlari ortishi ma’lum bir muddatdan keyin ichki valyuta bozoriga bosimni vujudga keltirishi mumkin.
2018 yildan boshlab milliy valyutamiz real effektiv almashuv kursi eng yirik savdo hamkorlarimiz bo’lgan 20 dan ortiq davlatlar milliy valyutalaridan tuzilgan ko’p valyutali savatchaga nisbatan o’sish tendentsiyasini namoyon etdi. Xususan, joriy yilning mart oyi boshidan kuzatilgan milliy valyuta effektiv almashuv kursining mamlakat savdo hamkorlari valyutalariga nisbatan real o’sishi avgust oyiga kelib yil boshiga nisbatan 19,2 foizni, sentyabr oyida esa 14,9 foizni tashkil qildi.
Bunda so’mning real almashuv kursi qadri yil boshidan Xitoy yuaniga nisbatan 12,6 foizga, Qozog’iston tengesiga nisbatan 14,9 foizga, Rossiya rubliga nisbatan 20,7 foizga va Turkiya lirasiga nisbatan 45,8 foizga oshdi.
Mamlakatimizdagi yuqori investitsion faollik sharoitida real effektiv almashuv kursining o’sishi mahalliy mahsulotlarning ichki va tashqi bozorlardagi raqobatbardoshligini pasaytirib, import hajmining ortishi va tashqi savdo balansining manfiyligiga ma’lum darajada ta’sir o’tkazadi (4-rasm).
Jumladan, joriy yilning yanvar oyida tashqi savdo balansi saldosi ijobiy 270 mln. AQSh dollarini tashkil qilgan bo’lsa, avgust oyi yakunlariga ko’ra sof eksport –996 mln. AQSh dollarigacha qisqardi. Import hajmining oshishida asosiy drayverlar sifatida bir tarafdan investitsion tovarlar (mashina, uskuna va transport vositalari) va ikkinchi tarafdan, chegaradosh hududlar bilan tashqi savdo aloqalarining liberallashuvi natijasida ayrim turdagi oziq-ovqat, tekstil mahsulotlari va ko’p yil ishlatishga mo’ljallangan maishiy tovarlarning kirib kelishini keltirish mumkin.


Shu bilan birga, 2018−2021 yillarda so‘mning real almashuv kursi turk lirasiga nisbatan 102,8 foizga mustahkamlandi. Shunga qaramay, Turkiya bilan sof eksport xajmi (eksportdan import ayrilganda) -168 mln dollardan -8 mln dollargacha qisqardi, ya’ni eksport va import qariyb tenglashdi.
Bu asosan rangi metall mahsulotlari (yuqori inflyatsiya sharoitida talab ortadi) eksportining 2018 yildagi 554,4 mln dollardan 2021 yilda 908 mln dollarga, to‘qimachilik mahsulotlarning 2018 yilgi 129,4 mln dollardan 2021 yilda 512,7 mln dollarga yetishi hisobiga to‘g‘ri keladi.
Shuningdek, import tarkibida 2021 yilda 2018 yilga nisbatan barcha tovar va xizmat guruhlari bo‘yicha o‘sish kuzatilgan. Bu asosan real almashuv kursining turk lirasiga nisbatan mustahkamlanishi natijasida yuzaga kelgan.
Bundan tashqari, real almashuv kursi Qozog‘iston tengesiga nisbatan 22,7 foizga va Xitoy yuaniga nisbatan 9,3 foizga mustahkamlangan. Ushbu davlatlar bilan ham 2018 yilga nisbatan o‘zaro savdoning manfiy saldosi (import eksportdan ko‘proq bo‘lganda) sezilarli darajada ko‘paygan.