Mundarija bet

3. Tayyor maxsulot tafsifi.

Davriy sistemadagi birinchi element vodorod bo’lib, uning nomi “suv xosil qiluvchi ” degan manoni anglatadi. Uning atomi eng oddiy electron tuzilishga ega; 1s¹ .

Vodorodning ionlanish energiyasi 13.6 ev, elektromanfiyligi 2.1,elektronga moyilligi – 0.75, atom radyusi 0.053 nm.

Birikmalarda namoyon qiladigan oksidlanish darajasi -1, 0, +1. Uch xil izotopi bor; ¹₁H vodorod yoki protiy ₁²H, deyteriy, ₁³H tritiy.

Uchinchi izotopi radiaktiv xossaga ega bo’lib, yadro reaksiyalari natijasida xosil bo’ladi. Protiy va deyteriylar tabiiy izotoplar bo’lib, ular bitta deyteriyga 6800 ta protiy to’g’ri keladigan miqdoriy nisbatda bo’ladilar.

Vodorod tabiatda juda kam miqdorda tabiiy gazlar va vulqon gazlari tarkibida erkin xolda uchraydi.

U juda ko’p miqdorda quyosh sistemasida mavjud. Quyoshning qariyib yarmi , yulduzlar, Yupiter, Saturn, planetalarining asosiy qismi vodoroddan iborat. Vodorod suv massasini 11-12% ini tashkil etadi.

O’simliklar va xayvonlar organizmida, neft va gaz tarkibida vodorod asosiy elementlardan biri sifatida mavjud.

Vodorodni laboratoriya sharoitida kislotalarga (nitrat kislotadan tashqari) ruh, magniy metallari tasir ettirib olinadi.

Zn+2HCl=ZnCl₂+H₂↑ Mg+H₂SO₄=MgSO₄+H₂↑

Fizik xossalari.Vodorod ikki atomli molekulyar gassimon modda. Rangsiz, mazasiz, xidsiz, xavodan juda yengil (ρ = 0.089g/l), suvda juda oz eriydi (10 ⁰C da 0.09g). – 252.85 ⁰C da suyuqlanib, - 259.25 ⁰C da qattiq xolatga o’tadi.

Kimyoviy xossalari: Vodorodning kimyoviy xossalari uning atomida 1 ta elektron borligi va odatdagi sharoitda ikki atomli molekula – H₂ xamda uning dissotsiyalanish energiyasiancha yuqori (435 kj/mol) ekanligi bilan tushintiriladi.

Atomlar xoldagi vodorod xona sharoitida juda qisqa vaqt mavjud bo’lib, u tezda H₂ ni xosil qiladi.

Molekulyar vodorod xavo kislorodi tasirida ko’kimtir alanga berib yonadi. 2 xajm vodorod 1 xajm kislorod gazlari aralashmasi gazlari “qaldiroq gazi” deb ataladi. Reksiya portlash bilan boradiбоradi, juda xafvli.

Bunda katta issiqlik ajralib chiqadi, xarorat 2600 ⁰C gacha yetadi.

Ammiak nitrat kislota va boshqa kimyoviy moddalar sintez qilishda vodorod, azot, kislorod muxim axamiyatli kimyoviy maxsulotlardan xisoblanadi . Vodorod ammiak ishlab chiqarishda, suyuq yoqilgilarni gidrirlashda, moylarni gidridlab suyuq bo’lmagan moylar olishda, metallarni payvandlashda va kesishda ,methanol va ko’patomli spirtlar olishda ishlatiladi. Vodorad asosan tabiiy gaz va yo’ldosh gazni, koks ishlab chiqarishdagi chiqindi gazni, mazutni, toshko’mirlarni qayta ishlashdagi chiqindi gazni qayta ishlab hamda suvni elektroliz qilib olinadi. Xavodan sovitish orqali azot va kislorod olinadi. Laboratoriya sharoitida vodorod quyidagi usullar bilan olinadi: Metallarni xlorid yoki sulfat kislotalarning eritmalari bilan o’zaro tasir ettirib olinadi.

Zn + 2 H⁺ = Zn⁺² + H₂

Suvni elektroliz qilib , suvning elector o’tkazuvchanligini oshirish uchun unga elektrolit; masalan sulfat kislota yoki natriy sulat qo’shiladi. Katodda 2 xajm vodorad, anodda 1 xajm kislorod xosil bo’ladi. Elektoliz sxemasi avval xam ko’rib chiqilgan. Sanoatda vodorod bir necha usullar bilan ishlab chiqariladi. 1) Kaliy xlori yoki atriy xloridining suvdagi eritmalarini elektroliz qilishda qo’shimcha maxsulot sifatida xosil bo’ladi.2) Konversiya usuli bilan: Dastlab cho’glangan ko’ks ustidan 1000 ⁰C da suv bug’larini o’tkazish orqali olinadi.