Мундарижа 1-боб: Қадимги давр мусиқий таълим ва тарбиянинг тур ва шакллари

1.2.Ўрта асарлар мусиқа таълими ва тарбияси


ХV асрнинг иккинчи ярмидаги ўзаро урушлар шаҳарларнинг бўшаб, вайронага айланиши Ўрта Осиё халқ оммасининг қашшоқланишига олиб келди. Бу процесс ўзларини ўзбеклар деб атаган кўчманчилар бошлиғи Шайбонийхон ҳокимиятни қўлга олган ХVI асрнииг бошидаёқ фаоллашган эди. Ана шу вақтдан бошлаб “ўзбеклар” деган халқ номи қарор топади. ХVII ва ХVIII асрларда феодал тарқоқлик кучаяди. Катта феодал давлати алоҳида хонликлар Бухоро, Хива ҳамда Қўқон хонликларига бўлиниб кетди. Бундай бўлиниш ўзбек халқининг мусиқа маданиятида ҳам акс этди. Ўзбек хонлари саройидаги мусиқий ҳаёт асосан темурийларнинг Ҳирот ва Самарқанд саройларидаги анъаналарини давом эттирарди. Кўпгина шоир ва мусиқачилар Бухородаги шайбонийлар саройига, бир қисми эса Хоразмга кўчади. Бухоро ва Хоразмнинг аралаш ўзбек ва тожик мусикали-поэтик анъаналари янада тараққий топиши ана шулар билан изоҳланади. ХVI аср шоирлари ва мусикачилари, шунингдек, муcика илмининг билимдонларидан Нажмиддин Кавкабий ижоди катта қизиқиш уйғотади. Унинг “Мусиқа ҳақида рисола”си устоз анъаналарнни Самарқанд ва бошқа шаҳарларда давом эттирган шогирдлари (Ҳожи Муҳаммад, Мавлоно Ризо Самарқандий) учун мусиқали-поэтик қўлланма бўлган эди. ХVII асрнинг сарой мусиқачи ва назариётчиси Дарвишалн Чангий эди. Унинг рисоласи мусиқага оид фикрларга бойлиги билан аҳамиятлидир. Муаллиф бошқалардан фарқли ҳолда, фақатгина мусиқа назарияси асосларини баён қилиб қолмай, балки ўз асарининг катта қисмини турли даврларда яшaб ижод этган бирқа тор мусиқачилар фаолияти, шунингдек, саройда мавжуд бўлган муcиқа асбоблари тавсифига ҳам бағишлайди. Бироқ, бу ерда ҳам халқ музикаси ҳақида ҳеч қандай эслатма учрамайди. Дарвишали Чангий оддий халқ турмушида, айниқса хотин-қизлар ўртасида кенг тарқалган дуторни чолғу асбоблар қаторига киритмайди. Ўрта Осиёда мусиқий-назарий илм ривожига тўхтаб ўтиш алоҳида аҳамиятга эга. Айни IХ-ХI асрларда мусиқа фанига асос солиниб, Ўрта Осиёнинг ўрта асрда яшаган олимларининг деярли барчаси бу масала билан шуғулландилар. IХ асрдаёқ мусиқа ҳақида рисолалар пайдо бўлиб, уларда мусиқанинг назарий асослари тадқиқ этилади, мусиқа асбоблари илмий тасвирланади, таниқли ижрочилар номи, уларнинг репертуари, “кенг тарқалган мусиқа жанрларининг номлари келтирилади. Ўрта Осиё олимлари фалсафа, математика, медицинага оид жуда кўп асарларнинг бутун-бутун бўлимларини мусиқага бағишлайдилар. Мусиқани тадқиқ этишда уларга Пифагор ва унинг математика услуби маълум даражада таъсир кўрсатди. Мусиқа асосини шеър тузилиши асоси билан боғлаб тушунилган. Масалан: Форобий мусиқа билан поэзия чуқур боғланган, мусиқа шеърдаги вазнлар нисбати билан ҳам мустаҳкам алоқада; ритм эса поэзия билан мусиқани бирлаштирувчи бошланмадир деб билган. Мусиқа бнлан шеърий вазн ўртасидаги мустаҳкам алоқа ўзбек ва тожик мусиқали поэтик санъатининг янада ривожланиши учун характерлидир. Форобий фаолиятининг аҳамияти ҳақида гапириб, шуни таъкидлаш керакки, у Шарқ фанини антик фан, қадимий Греция фани билан боғлади. Форобий Аристотелнинг шарҳловчиси сифатида ҳам машҳур, бунинг учун у “иккинчи муаллим” деган фахрий ном олган. Айниқса, Форобий акустика масаласига катта эътибор берди, бунинг учун у гаммалар интервалини ҳисоблаш мақсадида уд товушқаторидан фойдаланди. Мусиқа назарияси масалалари билан Шарқнинг улкан олими Ибн Сино ҳам шуғулланди. Унинг асарларининг айрим бўлимларида мусика ва унинг физик хоссаси, мусиқий парда ва ритмик асоси ҳақида маълумотлар бор. Ибн Сино “Китоб уш-шифо” ва “Китоб ун-нажот”да мусиқа фанининг акустика, “Донишнома”да математика томонларини ривожлантиради. Форобий, Ибн Сино ва бошқа Ўрта Осиё олимларининг ўрта асрдаги илм ва маданиятнинг юқори даражасини акс эттирган асарлари ана шу давр мусиқа маданиятини ўрганишимизда муҳим манба бўлиб хизмат қилади. Назарий асарлар мусиқа санъатининг монодия (ривожлангаи бир овозли) табиатига асосланган эди. Биринчи бўлим (илми таълиф) овозларнинг ўзаро муносабатлари, товушқаторларини ўрганишга, иккинчиси (илми иқо) эса ритм ҳақидаги таълимотдан иборат эди. ХV асрнинг иккинчи ярмида ўтмишдошлари-Форобий, Ибн Сино, Абдулқодир Мароғийларнинг мусиқа назариясига оид асосий қонунларини давом эттирган ва ривожлантлрган тожик шоири Жомий (1414-1492) нинг “Мусиқа ҳақида рисола”си ана шундай асарлардан ҳисобланади.
Жомий ҳам ўтмишдошлари каби овозларнинг интервал ҳолдаги ўзаро муносабатларини беради, уларни торнинг қисмлари нисбатидан чиқарган ҳолда асосий жинс - товушқатор (тетрахорд ва пентахорд)ларни ташкил қилиш ҳамда улардан жам (парда)лар ташкил этиш усулини кўрсатади. Оғзаки анъанадаги профессионал мусиқа маҳсули ўн иккн мақомлардан келиб чиқиб, Жомий асосий товушқаторларни ўн етти поғонали гамма ҳосил қилувчи ўн етти бўлакка бўладн (ин тервал нисбатлари центларда белгиланган):
Кейинчалик товушқатор асосини ўзбек мусиқасига хос бўлган миксолидий ладига мувофиқ етти поғонали гамма ташкил қлиши аниқланди. Шунингдек, рисолада ритм ҳақидаги таълимот ҳам кенг ривожлантирилган. В.Беляевнинг Жомий рисоласига ёзган изоҳларида “шеърий ритмика вокал ва чолғу асарларнинг айрим бўлаклари поэтик давралар узунлиги билан мос келадиган оҳанг чизиқларининг юзага келиши учун асос саналади” дейилади. Шунингдек, Жомий асосий ритмик формула (яъни усул)лар тузилишини тадқиқ этади. Рисоланинг хотимасида ладларнинг тингловчиларга таъсири ҳақида ҳам сўз юритиладики, бу пардаларнинг ахлоқий таъсири ҳақидаги қадимги юнонлар назариясини ривожлантириш ҳисобланади. Ўрта Осиёнинг бошқа мусиқачилари асарларидаги каби Жомийнинг асарида ҳам космологик ғоялар баён қилинадики, ана шунга мувофиқ мусиқа табиат гармонияси ва жамиятнинг ахлоқий асосларини ифодалайди. Форобий, Ибн Сино, Сафиуддин ал Урмавий асарларидаги қоидаларни кўпроқ такрорлаган ҳолда Жомий уларда ҳукмрон бўлган математик услублардан фарқли равишда мусиқачининг “соғлом ҳиссиёти”га мурожаат қилиб, унинг назарияда амалиёт томон кўприк ташлайди¹.
Унинг қарашлари ўтмишнннг мутафаккирларинпнг қарашлари билан тўғри келади. Ўрта Осиё олимларининг мусиқа назариясига оид асарлари халқнинг мусиқий ҳаётига бағишланган саҳифалардан жой олмаган. Лекин шак-шубҳа йўқки, сарой ва шаҳар доирасида оммавийлашган бой, ривожланган мусиқа санъати, ажойиб куйлар ижодкори, ижрочилари бўлган Ўрта аср бастакорларининг профессионаллашиши халқ мусиқа маданияти заминида ўсди ва ривожланди, ижод этишнинг қатъий қоидалари эса халқ мусиқа амалиётнинг кўпинча ижодий қайта ншланиши натижаси бўлди.