Mumtoz so’Z” 2011 Zamonaviy o’zbek tili: Sintaksis



Download 1,48 Mb.
bet3/141
Sana30.04.2022
Hajmi1,48 Mb.
#598054
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   141
Bog'liq
11. Zamonaviy o'zbek tili. Sintaksis

Sintaktik birliklarning transformatsion o`rganilishi distributiv tahlil usuli doirasida shakllangan bo`lib, oddiy sintaktik qurilmalardan murakkabroqlarini, bir turdagi sintaktik qurilmadan boshqa turdagisini ma`lum qoidalar asosida hosil qilish yo`llari hamda vositalarini tadqiq va tahlil etishga mo`ljallangan. Bu tahlil usulida markaziy (asosiy, ilk sodda) birlik (odatda, aniqlik mayli, umumiy zamon, umumiy shaxs-son shakl va ma`nolaridagi gap yoki, masalan, aniq nisbatli qurilma va h.) tanlanib, shu qurilmadan boshqa ma`noli va vazifali qurilmalarning hosil qilish ( chunonchi, ko`chirma gapli qurilmalardan o`zlashtirma gapli qurilmalar hosil qilish, sodda gaplarni qo`shma gapda birlashtirish va aksincha…) chizma, vosita va yo`llari aniq belgilanadi, kodlashtirilib, modellashtiriladi. Samara avtomatik (mashina, kompyuter) vositasida ma`lum bir dastur asosida bir qurilmadan ikkinchisini to`g`ri hosil qila olish bilan belgilanadi. Bu borada A.Madaminov, S.Mahmatqulov, M.Muhammadiyeva, S.Muhammedov, M.Muhammedova, S.Nizomiddinova, N.Turniyozov, Sh.Turniyozov, kabilarning ishlari alohida e`tiborga molik, lekin o`zbek injener lingvistikasi deyarli shakllanmaganligi bois bu yo`nalish natijalarini amalda sinab ko`rishdan hali ancha uzoqdamiz.
Tranfortatsion tahlildan o`sib chiqqan sintaktik derivatsiya bugungi kunda ma`lum darajada shakllangan yo`nalishdir. U tilshunosligimizda filologiya fanlari doktori, professor N.Turniyozov va uning shogirdlari tomonidan rivojlantirilmoqda.
O`zbek formal sintaktik talqinlari asosida fanimizda shakllangan ta`limotlardan yana biri sintaktik tipologiyadir. Bu yo`nalishda o`zbek tilining sintaktik birliklarining rus, ingliz, nemis, fransuz va qisman boshqa turkiy tillar (jumladan hozirgi turk, qoraqalpoq v.b.) tillar hodisalari bilan qiyoyaslash va, asosan, metodik tavsiyalar ishlab chiqish yo`nalishida ancha ishlar amalga oshirildi. Bu sohada A.Abduazizov, U.Ahtamova, O.Azizov, J.Bo`ronov, M.Irisqulov, M.Mamatov, R.Mo`minova. A.Sodiqov, N.Turniyozov, Z.Xudoyberganova, Ertug`rul Yomon, U.Yusupov, Mustafo Chetin kabilarning tadqiqotlari diqqatga sazovordir.
Ko`rinib turibdiki, o`tgan asrning 80-yillariga kelib o`zbek tilshunosligida formal sintaktik talqinlar zaminida bir necha ilmiy oqim-u yo`nalishlar rivojlangan, ayni bir hodisaning (resp.formal talqin tamoyillari asosida ajratiladigan sintaktik birliklarning) turli qirralarini chuqurroq tahlil etishga xizmat qiladigan har xil tahlil usullari – metodlari bilan ta`minlangan, ta`lim tizimiida keng ommalashtirilgan zamonaviy sintaktik ta`limot shakllandi – o`zbek sintaktik ta`limoti jahon tilshunosligi silsilasidan munosib o`rin egalladi .
O`zbek formal sintaktik talqinlari taraqqiyoti sifatida fanimizda substansial (formal-funksional, shakl-vazifaviy) sintaksis ham substansial tilshunoslikning tarkibiy qismi bo`lib shakllandi va mana bu – qo`lingizdagi - kitobda umumlashtirilmoqda. Bu sintaktik yondashuv ibtidosini bir guruh olimlarimizning 1984- va 1988-yillarda “ Turkiy tillar sintaksisining muhim vazifalari. Formal-funksional tadqiq tezislari1” umumiy nomi bilan e`lon etgan ikki maqolasi tashkil etganligini eslatib o`tish va substasial sintaktik talqin uchun zarur bo`lgan ikki asosiy tushunchaning sharhini bu yerda takrorlash bilan kifoyalanamiz, zeroki o`zbek substansial tilshunosligining shakllanishi, tahlil tamoyillari, taraqqiyot holati, asosiy namoyandalari ushbu kitobning birinchi jildida yetarli darajada mufassal yoritilgan edi. Substansial sintaksisga oid ikki asosiy tushunchaning -

  1. lisoniy sintaktik qolib (LSQ) tabiati va mohiyati,

  2. LSQning tarkibiy qismlari -

sharhini takrorlash esa ushbu kitobda bayon etilgan fikrlarni uqish uchun zarurdir, shuning uchun ularni bu bo`limda takrorlash ortiqcha emas. Shu tushunchalar sharhiga o`tamiz.
Tilshunoslikda formal tadqiq nihoyasida bilimning ikki turini – empirik (fahmiy, hissiy) va ratsional (aqliy, idrokiy, nazariy) bilish mahsulini - farqlashning amaliy tatbiqi sifatida nutq va lisonning izchil, metodologik farqlanishi ommalasha bordi va lisoniy tizimni o`rganishga ixtisoslashgan struktural tilshunoslik rijojlandi. Bu tilshunoslikdagi nutq~lison farqlanishini:
a) falsafiy AHVO~UMIS1 sifatida talqin etish,
b) lingvistik tavsif va tafhimda dialektik metodologik tamoyillarni izchillik bilan amamliy tatbiq etish zaruratini yoqlab chiqish,
b) lisonga (lisoniy tizimga) imkoniyatlar xazinasi sifatida yondashish
asoslarida o`zbek fanida substansial (formal-funksional) tilshunoslik
shakllandi2.
Substansial tilshunoslik sintaktik birliklarda nima xususiylik (AHVO) va nima umumiylik (UMIS) degan muammoni o`rtaga qo`yadi. Bunda:
a) formal tilshunoslikda sintaktik birliklar sifatida tahlil etilgan moddiy shaklda voqelangan so`z birikmalari va gap turlari mohiyatan AHVO tabiatli,
b) ularning tiplari, tarkibiy qismlarining o`zaro munosabatini aks ettiruvchi qurilish chizma-yu modellari - UMIS, ya`ni lisoniy tabiatli
ekanligi haqida xulosa chiqarildi.
O`zbek formal sintaktik talqinida sintaksisning tadqiq manbayi sifatida , asosan, moddiy shaklda voqelangan so`z birikmalari-yu gaplar (falsafiy-metodologik AHVOlar, sisitem-struktural nuqtayi nazardan nutqiy birliklar/variantlar…) va qisman ularning qurilish turlari olingan bo`lsa, substansial sintaksisning tadqiq manbayi sifatida, asosan, so`z birikmalari va gaplarning qurilish qoliplari/modellari (falsafiy-metodologik UMISlar, sisitem-struktural nuqtayi nazardan lisoniy birliklar/invariantlar…) olinadi. Shuning uchun substansial sintaktik tahlilda lisoniy sintaktik qolip (LSQ) sintaktik tahlil manbayi bo`lib, u ikki tomonlama lisoniy birlik – shakl va mazmun/vazifa tomonlari butunligi - sifatida o`ziga xos yangicha talqin oladi1. LSQ mohiyatan matematik tenglama tabiatli bo`lib, uning shakl tomonini tenglik belgisidan chapda, mazmun tomonini esa - o`ngda turgan tomon tashkil etadi. LSQning chap tomoni tarkibidagi /W/ istagan tur va kattalikdagi nominativ birlikka, /r/ ramzi bu nominativ birliklar orasidagi sintaktik munosabatga ishora qiladi. /W/ ramzi har xil grammatik shakllar (chunonchi, /Pm / – predikativlik kategoriyasi shakllari; /Wa/q/ - qaratqich kelishik shaklidagi atoqli ot), sintaktik mavqe/vazifa (chunonchi. /Ws/gap qurilishida ega mavqeida kelgan nominativ birlik/, /Wp/gap qurilishida kesim mavqeida kelgan nominativ birlik)ga ishora etadigan ramzlar bilan birga kelishi mumkin. Shu asosda so`z birikmalarining mimimal umumiy qolipi {/W1 r W2/ = so`z birikmasi), sodda gapning minimal qoliplari (markazlari) {/WPm./ = grammatik shakllangan sodda gap }, {/WP./ = semantik-funksional shakllangan gap }, {/Ws~Wp./ = kontekstual shakllangan gap} sitafida, qo`shma gapning minimal qoliplari {/WPm1 r WPm2/ =grammatik shakllangan gaplardan iborat qo`shma gap }….., sodda va qo`shma gaplar oraligida turgan uyushgan gaplar markazining umumiy qolipi {(/Ws1~P1/ r /Ws2~P2/)m = uyushgan gap} sifatida belgilanadi. O`zbek substansial sintaksisida bunday qoliplarni, ularning juda ko`p tur va ko`rinishlarini ajratish, oralaridagi paradigmatik munosabatlarini o`rganish, har birining o`ziga xos ma`noviy vazifasi, voqelanish xususiaytlarini atroflicha tadqiq va tahlil-u tavsif etish yo`nalishidagi izlanishlarga asos solindi. O`zbek tili sintaksisining substansial tadqiqi endi boshlanmoqda, bunda hali juda ko`p masalalar muayyanlashtirilishi, davr sinovi chig`iriqlaridan o`tib, “pishib yetilishi” lozim. Qo`lingidagi asar shu yo`ldagi tajribalardan biridir va unga shu nuqtayi nazardan yondashish lozim – unda tuzatilishi, to`ldirilishi, muayyanlashtirilishi lozim bo`lgan muammolar talqinini yoki yechimini topgan masalalardan ko`ra ko`proqdir. Bu kitob-qo`llanmadan maqsad mana shunday izlanishlarga turtki bo`lmoqlikdir – substansial sintaktik talqinlar Sizning ijodiy faoliyatingizni kutmoqda!

Download 1,48 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   141




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish