Mumtoz so’Z” 2011 Zamonaviy o’zbek tili: Sintaksis

1. Kesimlik so‘zlari. Bugungi grammatik talqinlarda bunday so‘zlarning ikki turini ajratish mumkin:
a) funksional jihatdan ixtisoslashayotgan (kerak, lozim, zarur, mumkin, darkor) va genetik jihatdan sifatga yaqin so‘zlar;
b) funksional jihatdan ixtisoslashayotgan (shart) va genetik jihatdan otga yaqin so‘zlar.¹
Bu so‘zlar -(i)sh va -moq harakat nomi shakllari bilan birikishda bir tarkibli gaplarning o‘ziga xos kesimini shakllantiradi – shaxssiz kesim mavqeida keladi. Bunda yuqoridagi so‘zlar kesimdagi shaxs-son ma’nosini chetlashtiradi: Bu ishlarni bajarish kerak kabi. Shaxssiz kesim va shaxssiz kesimlikning bunday ko‘rinishlari tarixan qayta bo‘linish asosida ega-kesim qurilmali ikki tarkibli gaplardan rivojlangan² va u bilan aloqalari hozirgacha saqlanib qolgan. Qiyoslang: Biz borishimiz kerak – Bizning borishimiz kerak – Bizga borish kerak.
2. -niki qo‘shimchasi bilan shakllangan so‘zlar. -niki qo‘shimchali so‘zlar ham kesim vazifasida kelishga ixtisoslashgan nutqiy yasama so‘zlardir. Chunonchi, kitob Ahmadniki kabi. -niki qo‘shimchali so‘z otlashmagan holatda faqat shaxssiz kesim vazifasidagina kela oladi. Qizig‘i shundaki, o‘ta zarur bo‘lgan paytlarda shaxs ma’nosi bunday so‘zlarda leksik usul Ї kishilik yoki o‘zlik olmoshi bilan ifodalandi. Kitob o‘zimniki. Vazifa seniki. O‘zimdagi o‘zimniki kabi.
3.Qaratqich kelishigi. Barcha turkiyshunoslarning hamfikrligi asosida aytish mumkinki, qaratqich kelishigi aniqlovchini shakllantiradi va uning tilshunosligimizda yuzdan ortiq ma’nolari sanalgan.³
4.Tushum kelishigi. Turkiyshunoslarning yakdil fikrlariga ko‘ra, bu morfologik shaklning sintaktik mohiyati vositasiz to‘ldiruvchini shakllantirishdir va uning o‘nlab ma’noviy turi qator tilshunoslar tomonidan sharhlangan. Qaratqichli aniqlovchining ham, vositasiz to‘ldiruvchining ham ajratilgan o‘nlab ma’noviy turlari morfologiya yoki sintaksis bilan aloqador bo‘lmay, tobe yoki hokim so‘zlarning o‘zaro ma’noviy munosabatlari, ya’ni leksik-semasiologik omillar bilan belgilanadi.⁴