Mumtoz sharq filologiyasi

I BOB. ISLOM DININING VUJUDGA KELISHI VA TARQALISH JARAYONLARI
1.1 ISLOM DINI VUJUDGA KELISHI TARIXI
Arabiston yarimoroli Ismoil alayxissalomdan keyin uzoq muddat iloxiy ta"limotlardan kesilib kolgan edi.Rasulullox alayxissalotu vassalom paygambar kilib yuborilgunlaricha iloxiy ta’limotlar bulmagan. Bu paytga kelib Allox subxanaxu va taolo iloxiy ta"limotlarni nafaqat Arabiston yarimorolidan, balki butun dunyodan kesib qo’ygan edi. U Zot Iyso alayxissalomni osmonga kutarib

olganidan sung milodiy 610 yilgacha, xijratdan avvalgi 13 yilgacha bulgan muddat «fitrat zamoni» deyiladi. Bu «paygambarlik kesilgan muddat» deganidir.

Bu orada kishilik jamiyati nixoyatda pala-partish holatga keldi. Kishilarda paygambarlarga bulgan extiyoj kuchaydi. Insoniyatni xatolardan kaytarish va tugri yulga boshlash zarur edi. Xususan, samoviy dinlar buzib yubo- rilgandan keyin buning axamiyati yana xam oshib ketdi. Rasulullox sollalloxu alayxi vasallam shuning uchun xam butun insoniyatga xidoyatchi rasul kilib yuborildilar. Islomdan oldingi kadimgi tarixni kiskacha ifodalaydigan bulsak, Allox taolo bashariyatni yaratdi. Ularga paygambarlar yuborib, Uzining ibodatiga chakirdi, er yuzida

shariatining koim bulishini iroda kildi. Odam alayhissalom birinchi bashar bulishlari bilan birga, birinchinabiy xam edilar.

Islom dini va uning paydo bo'lishi davridagi tarixiy shart-sharoitlar. Islom dini jahon dinlari ichida eng yosh dindir. E‘tiqod qiluvchilari soni jihatidan esa xristianlikdan keyin ikkinchi o‘rinda turadi. Hozirda Islom diniga e‘tiqod qiluvchilar soni qariyib 1 milliard 200 million kishini tashkil etadi. Yil sayin bu dinga e‘tiqod qiluvchilar soni ortib bormoqda. Islom dini VII asrning boshlarida Arabiston yarim orolida (hozirgi Saudiya Arabistonida) paydo bo‘lgan. Islom- arabcha so‘z bo‘lib, mazmuni bo’ysunish, itoat etish, o‘zini Olloh irodasiga topshirishni bildiradi. Islom diniga e‘tiqod qiluvchilar arabcha ―muslim’’- ―Islomni qabul qilgan’’, ―itoatli’’, ―sadoqatli’’ demakdir. Ko‘pligi ―musulmon’’deb ataladi¹. Bu so‘z hozir o‘zbeklarda – musulmon, qirg‘iz va qozoqlarda – musulmon, Ukraina va Rossiyada – basurman nomi bilan ataladi. Umumiy tarzda, Islom – Olloh yagona degan e‘tiqod bilan unga boysunmoqlik, itoat etmoqlik va butun qalb bilan ixlos qilmoqlik va Olloh buyurgan dinga iymon (ishonch) keltirmoqlik demakdir. Islomning paydo bo‘lishi VI asr ohirgi – VII asr boshlarida Arabiston yarim orolida yuz bergan ijtimoiy iqtisodiy ahvol va ma‘naviy hayot bilan bog‘liq holda roy bergan. Bu davr Arablar katta –kichik qabila va urug‘larga bo‘linib ketgan bo‘lib, ular o‘rtasida doimiy kelishmovchilik, urush va janjallar ro’y berib turadi. Ikkinchidan bu davrda Arabistonda ko‘p xudolilik dinlari mavjud bo‘lgan.Asosan fetishizm – turli sanamlarga sig‘inish hukmronlik qiladi. Har bir qabilaning o‘z dini sanami bo‘lib 360 dan ortiq sanam Makkada saqlanadi. Ularni Arablar vaqti-vaqti bilan ziyorat qilib turishgan. Uchinchidan bu davrda Arab qabilalari o‘rtasida Johiliya – bilimsizlik holati, jaholat hukmronlik qilardi. Ya’ni arablar hayotida tubanlik, ichkilikbozlik, qimor, buzuqlik avj olgan edi. Binobarin, insonlarning ruhlari ham, e‘tiqodlari ham, xatti- harkatlari ham buzilgan edi. Odamlarda uyat tuyg‘usi yoqolgan edi. fohishalik bir kasbga aylangan edi. Ayollarga hayvonlardek muomala qilinardi. Go‘dak qizlarni tiriklayin ko‘mish odati kabi yomon illatlar bo‘lgan. Shunday qilib, Islomdan ilgari Arabistonda qonunsizlik, ahloqsizlik, zo‘ravonlik hukm surgani uchun ham keyingi avlod o‘sha davrni haqli ravishda Johiliya davri deb atagan va undan qutilishning najot yo‘li kerak edi. Bunday holatlarga, ayniqsa bo‘linib ketgan Arab qabilalari o‘rtasidagi o‘zaro nizo va urushlarga barham berish uchun siyosiy,iqtisodiy, ma‘naviy jihatdan birlashgan yagona Arab davlatini vujudga keltirishni davr taqazo etmoqda edi. Bunga esa yagona xudoga e‘tiqod qilish orqali erishish mumkin bo‘lar edi. Bu davrda Islomning paydo bo‘lishi uchun g‘oyaviy muhit ham yetilib borayotgan edi. Chunonchi haniflar – chinakam e‘tiqod qiluvchilar, haqiqat izlovchilar diniy harakati bunga yaqqol misol bo‘la oladi. haniflar Arab qabilalarini birlashtirish jarayonining g‘oyaviy ifodachisi edilar. Ular yakka hudoga ishonishini va ko‘p hudolikka e‘tiqod qilishdan voz kechishni targ‘ib qilardilar. Haniflar o‘z targ‘ibotlarida Arablarni og‘ir ahvoldan qutqarish uchun haloskorning kelishi yaqinlashib qolganligi haqida xabar tarqatib, uni sabr bilan kutib turish lozimligini uqtirardilar. Shunday qilib bu davrda arablarni har jihatdan birlashtirish, kuchli saltanatni vujudga keltirish, yakka hudolikka o‘tishga hijoz arablari ma‘lum ma‘noda tayyor edilar. Bunday harakatni boshqargan kishilar o‘z faoliyatlarini ilohiy ilhom bilan asoslay olgan holdagina muvaffaqiyatga erisha olardi. Islom dinining asoschisi Muhammad (s.a.v.)dir. Muhammad (s.a.v.) har tomonlama barkamol inson bo‘lganlari u zotning shahsiy fazilatlari tufayli hijozliklarning harakati o‘ziga hos hususiyatlar kasb etib, diniy va siyosiy kuchga aylandi; bu kuch Islomning vujudga kelishini eng muhim tarihiy voqealaridan biriga aylantirildi.Islomning vujudga kelishi, arablar orasida vahdoniyatga asoslangan dinning qaror topishi, arab qabilalarining yakka xudo – Alloh g‘oyasi atrofida birlashishi Abdullohning o‘gli Muhammad nomi bilan chambarchars bog‘liq. Qur‘oni karimda 25 nafar payg‘ambarning nomi zikr etilgan. Muhammad Olloh tomonidan odamlar orasidan tanlangan so‘nngi payg‘ambar sanaladi. Muhammad ibn Abdulloh (570-632) Makkada Quraysh qabilasiga mansub Hoshimiylar xonadonida tug‘ilgan. Otasi Abdulloh Muhammad tug‘ilmasdan ikki oy oldin 25 yoshida vafot etgan. Muhammad 6 yosh bo‘ganida onasi Amina ham vafot etadi. Muhammadni bobosi Abd al-Mutallib o‘z tarbiyasiga oladi. Ikki yildan so‘ng bobosi ham vafot etadi. Sakkiz yoshli Muhammadni amakisi Abu Tolib o‘z tarbiyasiga oladi. Abu Tolib tijorat ishlari bilan shug‘ullanardi. Muhammad ham amakisi bilan tijorat ishlari bilan shug‘ullangan. 25 yoshda Yamanga o‘sha davrning badavlat ayoli Hadicha bilan uning mollarini sotishda ko‘maklashish uchun boradi. Bu hamkorlik Muhammad bilan Hadichaning oila qurishiiga sabab bo‘ladi.

Ular 6 nafar farzand- ikki o‘g‘il va to‘rt qiz ko‘rganlar. Farzandlaridan faqat Fotima o‘sib ulg‘aydi, qolgan farzandlari bevaqt vafot etgan. Muhammad amakisi Abu Tolibga yordam bo‘lsin deb uning kichik o‘g‘li Alini o‘z yoniga olgan va keyinchalik qizi Fotimani unga turmushga bergan. Muhammad 40 yoshga borganida uning hayotida Payg‘ambarlik davri boshlangan. Y‘ani unga ilk vahiy kela boshlagan. Ana shu davrdan Muhammad Ollohning rasuliga – elchisiga aylandi. Bu faoliyat 23 yil davom etdi. Uning bir qismi Makkada (610-622), ikkinchi qismi Madinada (622-632) o‘tgan. Adabiyotlarda qayd etilishicha dastlabki vahiy ramazon oyining 26-sidan 27-siga o‘tar kechasi kelgan. Shuning uchun bu kunni musulmonlar qadr, y‘ani ilohiy qudrat kechasi sifatida nishonlaydilar. Ramazon oyini esa muborak deb biladilar.² Kelgan vahiy Muhammad Payg‘ambarni insonlarni johiliyadan qutqarish va Olloh ko‘rsatgan to‘g‘ri yo‘lga chaqirishga da‘vat etadi. Muhammad(s.a.v.) Makkaliklarni but va sanamlarga sig‘inishdan qutqarish va yagona Olloh e‘tiqodiga olib kirish uchun 3 yil yashirin ravishda harakat qildi. Bu davrda Islom diniga kirganlar 30 kishini tashkil etdi xolos. Birinchi bo‘lib Bibi Hadicha , keyin amakivachchasining o‘gli Ali, asrandi o‘g‘li Zayd ibn Horis islomga kirdi. So‘ng Abu Bakr, az-Zubayr, Talha, Sa‘d ibn Abu Vaqqos, Abd ar Rahmon ibn Avf, Usmon ibn Affon va boshqalar islomni qabul qildilar. Shu tariqa Makkaliklar ikkiga ajralishdi. Bular Ollohning yakkaligiga ishonganlar- mo‘min-musulmonlar va ishonmaganlar – mushriklar edi. Mushriklar Ollohni yakka deb e‘tirof etmay, uning sheriklari bor, y‘ani hudolar ko‘p deb , turli sanam, tosh va hakazolarga, ko‘plab hudolarga sig‘inishdilar. Mushriklar 23 yil davomida Muhammad(s.a.v.) targ‘ibotlariga tish-tirnoqlari bilan qarshi chiqdilar. Ular hatto Muhammad Payg‘ambarni jismonan yo‘q qilmoq payiga tushganlar. 619 yilda avval amakisi Abu Tolib, keyin hotini Hadicha vafotidan so‘ng mushriklar payg‘ambarga qarshi kurashni yanada kuchaytirdilar. U zot o‘zga yerlardan tarafdorlar izlashga majbur bo‘ldilar. Dastlab bir guruh musulmonlar Habashistonga ko‘chdi. 622 yilda Makka zodogonlari bilan raqobatlashib kelayotgan Yasrib(Madina) dagi Abs va Hazraj qabilalarining vakillari musulmon jamoasini o‘ziga qabul qilish , Muhammad(s.a.v.) ni umumiy rahnamo sifatida tan olishga rozi bo‘lishdi. Shu tariqa 622 yilda musulmonlar jamoasi Makkadan Madinaga ko‘chadi. Buni tarihda hijrat- ko‘chish deb yuritiladi.Musulmon yili Hijriy yil hisobi shu yildan boshlanishi rasmiy tan olingan. Ko‘chib kelgan kishilar muhojirlar (ko‘chib kelganlar), Madinada Islomni qabul qilganlar ansorlar (tarafdorlar) deb ataldilar. Bu yerda Muhammad(s.a.v.) qisqa vaqt ichida tarqoq arab qabilalarini muhojirlar bilan birlashtirib bir jamoa – ummani tashkil etdi. Bu jamoa 106 qisqa vaqt ichida kichik, lekin kuchli davlatga aylandi. Diniy, ma‘muriy va harbiy hokimiyat butunlay Muhammad Payg‘ambar qo‘liga o‘tdi. Madina atrofidagi barcha arab qabilalari boysundirildi. Ayni vaqtda Madina va Makka o‘rtasida boshlangan kurash 8 yil davom etdi va Badr, Uhud, Handoq kabi janglar bo‘lib o‘tdi. Nihoyat Makka zodogonlari 628 yilda Muhammad(s.a.v.) bilan kelishishga majbur bo‘ldilar. 630 yilda musulmonlar qushini hech qanday qarshiliksiz Makkaga kirib bordi. Makka aholisi yoppasiga Islom dinini qabul qildi va Muhammadni Ollohning elchisi deb e‘tirof etdi. Ana shundan boshlab Makka Islom dini markaziga, Ka‘ba musulmonlarning muqaddas ziyoratgohiga aylangan. 632 yilda Muhammad oila a‘zolari bilan birga Ka‘baga birinchi marta haj ziyoratiga keldi. Mazkur Haj tarixda ―vidolashuv haji‖ deb yuritilib, Muhammad hajga to‘plangan 124 ming musulmonga harata tuya ustida o‘tirib nutq so‘zlangan. Bu nutq tarihda – ―vidolashuv hutbasi‖ deb yuritilib, u nafaqat yig‘ilgan musulmonlarga, balki butun insoniyatga haratilganligi va insoniyat tarihida eng buyuk inqilib yasaganligi bilan ajralib turadi. Vidolashuv hutbasi jaholiyat davrining butun hurofatlarini, butun yomonliklarini, qon da‘volarini, sudho‘rlikni, qimor,fohishalikni, ayollarga nisbatan past nazar bilan qarashni o‘rtadan barham toptirishda muhim rol oynaydi. Muhammad Payg‘ambar aytgan va‘zalarining qisqacha mazmuni quyidagicha: ―Ey insonlar! So‘zlarimni diqqat bilan eshitingiz. Bilmayman, balki bu sanadan keyin Siz bilan bu yerda yana bir bor birga bo‘lolmasman. ―Ey insonlar‖! ..Bu kuningiz (qurbon kuni) qanday muqaddas bo‘lsa, bu oyingiz qanday muqaddas bo‘lsa, bu shahrimiz (Makka) qanday muqaddas bir shahar bo‘lsa, bilingizki, jonlaringiz, mollaringiz ham shu kabi muqaddasdir. Bularga qilingan har qanday tajovuz haromdir. As‘hobim! Hushingizni yig‘ib oling! Bilingizki, zinhor-bezinhor mendan keyin eski adashuvga qaytib bir-biringizning bo’yningizni kesmang! As‘hobim! Eski Johiliyat davridan qolgan hamma qon da‘volari batamom bekor qilindi. As‘hobim! Kimning yonida bir omonat bo‘lsa, uni egasiga qaytarib bersin. Ey Insonlar! Hotinlarning haqlariga rioya etingiz. Ular bilan shafqat, mehr ila muomalada bulingiz. Ularning xaqlari hususida Ollohdan qo‘rqingiz! Hotinlar sizga Tangrining omonatidir. Ular Ollox nomiga so‘z berib oldingiz. Sizning hotinlar ustida haqlaringiz bo‘lgani kabi, ularning ham Sizda haqlari bor.Sizning hotinlardagi haqlaringiz – hotinlarning oila sharafini Siz yoqtirmaydigan hech bir kimsaga oyoqosti qildirmasliklaridir. Hotinlaringizning har turli yeyish va kiyish ehtiyojlarini ta‘minlashingiz esa, ularning Sizning ustingizdagi haqlaridir…Bir hotin erining ruhsatisiz uning molidan biror narsani birovga berishi halol emas. Ey mo‘minlar! So‘zlarimni yaxshi eshitingiz : …Hech kimning boshhalardan ustunligi yo‘qdir. Sharaf va ustunlik faqat fazilat iladir. Har bir musulmon musulmonning birodaridir. Haqsizlik qilmang! Haqsizlikka boyin ham egmang! Odamning haqlarini emang. Bir-biringiz bilan bo‘g‘ishmang! … Ey Insonlar! Har bir jinoyatchi o‘z aybiga faqat o‘zi javobgardir. Hech bir jinoyatchining gunohi uchun avlodi jazo tortmaydi. Ey mo‘minlar! Sizga bir omonat qoldiryapman. Unga mahkam bog‘laningiz sari yo‘lingizda hech adashmagaysiz. Bu omonat Ollohning kitobi – Qur‘ondir. Ey insonlar! Haddan oshishlikdan saqlaning…” Muhammad Rasulluloh hajdan qaytgach 632 yil 8 iyunda kasallanib vafot etdi. Bu davrga kelib Arabiston yarim oroli to‘la birlashtirilgan, uning aksariyat aholosi Islom dinini qabul qilgan edi. Arabistonning siyosiy, iqtisodiy , etnik va madaniy jihatlardan birlashishida Islom dini muhim omil bo‘lib hizmat qildi.va kelajakda vujudga kelgan musulmon olamining mafkurasiga aylandi. Muhammad Rasululloh vafot etgach u barpo etgan davlatni uning o‘rinbosarlari – xalifalar boshhargan. Shu munosabat bilan musulmonlar davlati tarixda ―Arab xalifaligi deb nom olgan. 632-661 yillarda to‘rt nafar halifa – Abu Bakr, Umar, Usmon va Alilar xalifalikni boshqarib yer yuzining katta qismini xalifalikka bo’ysundirganlar. 661-750 yillarda hariyib yuz yil Islom tarixida Ummaviylar sulolasi hukmronlik qilgan. Bu davrda arablar istilosi va Islomning boshqa xalqlar orasida tarqalishining ikkinchi davri boshlanib Shimoliy Afrika, Ispaniya yerlari bosib olindi. Ayni paytda arab hukmdorlari islomni qabul qilinganlari uchun turli imtiyozlar yaratdilar, jumladan, ularni juzyadan, y‘ani jon solig‘idan ozod qildilar. Shunday qilib bir asrdan kamroq vaqt davomida shimoliy Hitoydan Ispaniyagacha, Kavkaz ortidan Hind okeanigacha bo‘lgan katta hudud zabt etildi va Islom dini keng hududda tarhaldi. O‘rta Osiyo aholisining arablarga qarshi olib borgan erk va ozodlik kurashi bir yarim asr uzluksiz davom etdi. Ularning bu intilishlari, harakatlari nihoyat IX asrning ohirlariga kelib mintaqada arab halifaligi hokimyatining qulashi bilan yakunlandi. O‘rta Osiyoda IX-XI asrlar davomida markazlashgan mustaqil davlatlar vujudga keldi. Bu – Somoniylar ,Qorahoniylar,G‘aznaviylar, Saljuqiylar va Horazmshohlar davlatidir. Arab halifaligi 632 yildan to 1258 yilgacha , y‘ani 627 yil davom etdi. Undan keyin Misr Abbosiy xalifaligi 1261- yildan 1517 – yilgacha, Usmoniylar halifaligi esa 1517 yildan 1924 yilga qadar hukm suradi. Shunday qilib Islom halifaligi jami 1293 yil amal qilib , 1924 – yilda Turkiya jumhuriyatining rahbari Mustafo Kamol boshchiligidagi Milliy majlis Usmonlilar halifaligini bekor qilinishi bilan nihoyasiga etdi. Uygonish davrining vujudga kelishiga avvalo yangi dinning, ya‘ni Islom dinining yoyilishi sabab buldi. Chunki Islom dinining muqaddas kitobi Qur‘on ―’’o’qish’’ degan ma‘noni bildirib, o’z nomi bilan iymonga, ilmga, ma‘rifatga chorlar edi. Islom dinining mukammal egallanishi uchun avvalo ilm olish farz qilindi. Diniy ilmlar dunyoviy ilmlarga asos bulib xizmat kildi. Diniy va dunyoviy ilmlarni egallash ikki dunyo saodatini berishiga iymon keltirgan xar bir kishi umrini behuda ketkazmay ilm- ma‘rifatga intiladi. Buni chuqur anglab yetganlar o’z davrining allomalari, olimlari, mutafakkirlari bulib yetishdilar. Uyg’onish davri mutafakkirlari o’zlarining qomusiyliklari, ayni bir vaqtda xam faylasuf, xam musiqashunos, ham mantiqshunos, ham jamiyatshunos va ijodning bir necha sohalarida o’zlarini ko’rsatganliklari bilan ajralib turadilar. Sharq ulug’ siymolarining kishini lol qoldiradigan jihatlaridan yana biri sifatida bir necha tilda bemalol gaplasha olganliklari, o’sha tillardagi ilmiy manbalar, asarlardan bekamu-ko’st foydalana olganliklarini xam aytib o’tish kerak. Ilm-fan va madaniyatda ular shug’ullangan sohalarni sanab chikishdan kura shugullanmagan soxalarini sanash, anik aytib berish osonrokdir. Ilmning qaysi turi bilan shug’ullangan bo’lsalar, o’sha sohada buyuk kashfiyotlar qilishgan, o’tmishdoshlaridan xech bir alloma zabt eta olmagan fanning cho’qqilarini Uyg’onish davri mutaffakirlari zabt etganlar. 7-asrning oxirlarida Movarounnahr xalqlari asta-sekin arab xalifaligi qaramogiga uta boshlaydi.

Islom ta‘limoti uning muqaddas kitobi – Qur‘oni Karimda bayon etilgan. Islomning aqidalari, e‘tiqod talablari, huquqiy va ahloqiy meyorlari, cheklash va taqiqlari Qur‘on bilan birga uning tafsirlarida, hadis tuplamlari va shariat qullanmalarida, islohiyot adabiyotlarida o‘z ifodasini topgan. Islom dinining asosiy aqidasi ―’’Ollohdan boshqa hech bir iloh – yo‘q Muhammad Ollohning elchisidir’’. Qur‘on tilida esa: ―La Ilaha Illallohu Muhammadur Rasulluloh. Bu kalimai tavhid deyiladi. ―Guvohlik bermanki, bir Ollohdan boshqa iloh yo‘q va yana guvohlik beramanki, Muhammad Ollohning bandasi va rasuli(elichisi) dir. Qur‘on tilida ―Ashhadu an la ilaha illalohu va ashhadu anna Muhammadan a‘bduhu va rasuluhu‖. Bu Kalimai shahodat deyiladi.

Islom dinida iymon aqidalari aqidalari. Sunniylikda iymon talabalari 7 tadir. Bular: 1. Ollohning yakkayu- yagonaligiga ishonish, faqat ungagina sig‘inish, e‘tiqod va ibodat qilish. 2. Ollohning farishtalariga ishonish. 3. Ollohning barcha ilohiy, muqaddas kitoblariga ishonish. 4. Ollohning barcha payg‘ambarlariga ishonish 5. Taqdirga, uning ilohiyligiga ishonish . 6. Ohiratga, qiyomat qoyim bo‘lishiga ishonish. 7. Qayta tirilishga ishonish. Ana shu yetti shart , e‘tiqod talablari – iymonning to‘liq asosi, ustuni sanaladi. Islomga e‘tiqod qiluvchi har bir kishi tili bilan – ―Iymon keltirdim Ollohga, uning farishtalariga, kitoblariga, payg‘ambarlariga, taqdiriga, qiyomat kuniga va o‘lgandan keyin qayta tirilishga , deb aytmog‘i va bunga dili bilan ishonmog‘i lozim. Endi shular haqida qisqa to‘xtab o‘tamiz. Olloh dunyodagi barcha mavjudotlarni yaratgan. Olamda yuz bergan va beradigan barcha voqea va hodisalar Olloh tomonidan belgilangan va uning irodasi bilan sodir bo‘ladi. Ollohni hech kim bor qilgan emas u o‘zidan o‘zi border. Olloh birdir. Yakkadir,yolg‘izdir. U biluvchidir , u bilmaydigan biror bir ish yo‘q. U har ishga qodirdir, hamma narsani ko‘ruvchi va eshituvchidir. Olloh bildiruvchi, tarbiya qiluvchidir. Ollohda hech qanday nuqson va kamchilik yo‘qdir. U hamma erda hozir. Olloh emaydi, ichmaydi, kasal bo‘lmaydi. Har bir musulmondan Ollohning ana shunday qudratiga ishonmoqlik talab etiladi.