Multikulturalizm siyasəTİNİn tipologiyasivə ÖLÇÜLMƏSİ

A

z

ə

rb

a

y

c

a

n

 

R

e

s

p

u

b

li

k

a

s

ı 

D

in

i 

Q

u

ru

m

la

rl

a

 

İş 

iiz

rə

 

D

ö

v

lə

t 

K

o

m

it

ə

si

n

in

 

J

u

rn

a

lı

MULTİKULTURALİZM SİYASƏTİNİN 

TİPOLOGİYASIVƏ ÖLÇÜLMƏSİ

Nicat MƏMMƏDLİ,

Dim  Qurumlarla İş üzrə 

Dövlət Komitəsinirı Xarici 

əlaqələr şöbəsinin miidiri

AÇ AR SO ZLƏ R  multikulturalizm, fərqliliyin idarə olunması,

izolyasiya,  assimilyasiya,  aparteid,  MKS indeksi.

КЛЮ ЧЕВЫ Е СЛОВА: мулътикулътурализм, управление различиями,  изоляция, 

ассимиляция,  апартеид,  индекс политики 

мультикулътурализма.

K E Y  WORDS: multiculturalism,  managing o f  differences,  isolation, 

assimilation,  apartheid,  MCP index.

Liberallar və kommunitaristlərin  fərd və cəmiyyətə, azadlıq və bərabərliyə, univer- 

salizm  və  məxsusiliyə  necə  yanaşmaları,  qruplarm  cəmiyyətdəki  kəmiyyət  və  keyfiyyət 

parametrlərinin  elmi  təhlili  multikulturalizm haqqında  çox  şeyi  desə  də,  hər  şeyi  demir. 

Real  həyatda  multikulturalizm  dövlətlərin,  dövlət və  qeyri-dövlət  təsisatlarının  atdıqları 

addımlarda,  qəbul  etdikləri  siyasi  proqramlarda  təzahür  edir.  Odur  ki,  biz  bu  məqalədə 

multikulturalizm  siyasətinin ümumi  təsviri  və tipologiyasına nəzər salacağıq.

Multikulturalizm  fərqliliyin  idarə  olunması  yollarından  biridir.  Fərqliliyin  idarə 

olunması  dedikdə,  geniş  mənada  dövlət  tərəfindən  həyata  keçiribn  dil,  din,  etnik  mən- 

subiyyət,  irq və  mədəniyyət  fərqliliyinin  universum  (kainat)  daxilində  yerləşdirilməsinə 

yönəlmiş  qanunvericilik  aktları,  siyasi  qərar  və  proqramlarda  təzahür  edətı  fəaliyyət 

nəzərdə  tutula  bibr.  Bu  mənada  o,  bu  qruplara  təzyiqi  də,  onların  məhv  olmasına  is- 

tiqamətlənmiş  addımları  da ehtiva edir.  Multikulturalizm  siyasəti  isə  fərqliliklərin tanın- 

ması və qorunması məqsədi güdən siyasi proqramlar kimi  qiymətləndirilir.

Fərqliliyin  idarə  olunması  i b   bağlı  elmi  ədəbiyyatda  çoxsaylı  araşdırmalar  möv- 

cuddur.  M əsəbn,  Çandran  Kukatas  dövbtin  müxtəlifliyə  beş  yanaşma  tərzini  göstərir: 

izolyasiya  siyasəti,  assimilyasiya  siyasəti,  zəif multikulturalizm,  güclü  multikulturalizm 

və apartied.

İzolyasiya  siyasəti  -  mədəni  yekcinsliyin  qorunub  saxlanılması  m əqsədib  cəmiy- 

yətə başqalarınm daxil  olmasına qadağa qoymaqla müxtəlifliyin  formalaşmasının  əngəl- 

bnməsidir. Tarixən Yaponiya və Avstraliya b e b  siyasət yürüdüb. Avstraliyanm miqrasiya 

siyasətinin  ilkin  məqsədi  etnik  kompozisiyanm  dəyişməməsindən,  daha  doğrusu,  yalmz 

ağlardan və  Britaniya mədəni  stilinin qorunmasından  ibarət  idi.  Buna görə də yalnız Bö- 

yük Britaniyadan və Şimali Avropadan g əb n  miqrantlar diqqətb seçilirdi.  Şərqi avropalı- 

lar az arzu olunan, asiyalılar və digər qeyri-ağlar isə arzu olunmayanlar idi.

BİRGƏYAŞAYIŞ SİYASƏTİ

26

Dövlət və Din - № 06 (47)  NOYABR -  DEKABR  2016

BİRGƏYAŞAYIŞ SİYASƏTİ

İzolyasiyanın yaxm altemativi olan assimilyasiya siyasəti kənardan gəlmələrə icazə 

versa  də,  onların  ev  sahibinin  mədəniyyətinə  tam  assimilyasiyasını,  mədəni  özünəməx- 

susluğunun  qorunmasmın  qeyri-mümkünlüyünü  və  yerli  mədəniyyətin  gəlmə  mədəniy- 

yətlərdən təsiri  nəticəsində  transformasiyasının  qəbuledilməz  olduğunu əks  etdirən  döv- 

b t   siyasətidir.  Bu  siyasət  gəlmələrə  aid  edildiyi  kimi,  ümumi  dominant  mədəniyyətdən 

fərqlənən  yerli  xalqların  mədəniyyətinə  də  şamil  oluna  bilər.  Məsələn,  yenə  Avstraliya 

dövləti  uzun  illər aborigenbrin dominant ağların mədəniyyəti  içərisində  əridilməsinə  is- 

tiqamətlənmiş siyasət yürütmüşdür.

Z əif multikulturalizmin əsas  məziyyəti  ondan  ibarətdir ki, bu  zaman  d ö v b t kənar- 

dan  gəlm əbrə  icazə  verir,  lakin  gəlmələrin  yerli  mədəniyyətə  inteqrasiyası  onların  öz 

arzusuna  bağlıdır.  Bu  zaman  miqrantlar cəmiyyətin  ictimai  həyatında  daha yaxından  iş- 

tirak etmək üçün yerli  mədəniyyətin ən mühüm elem entbrini  özününkübşdirirbr.  Lakin 

döv b t  şüurlu  assimilyasiya  siyasəti  aparmır.  Bəzi  gəlmələr  dominant  mədəniyyətə  kö- 

nüllü  inteqrasiya  etsələr  də,  digərləri  başqa  seçim  olmadığmdan  könülsüz  şəkildə  və  ya 

dövbtin mədəni müxtəlifliyinin qorunmasma yönəlmiş siyasəti  olmadığmdan qeyri-iradi 

assimilyasiyaya məruz qalırlar.

Güclü  multikulturalist yanaşma  isə  azlıqlarm  nəinki  cəmiyyətin  tamhüquqlu  üzvü 

kimi  iştirakçılığınm  təmin  edilməsinə,  həmçinin  bu  zaman  öz  fərqli  kim likbrini  və 

ənənələrini  qoruyub  saxlamasına  təminat  verir.  Bu  zaman  müxtəlifliyə  qarşı  yalnız  dö- 

zümlü münasibət sərgibnmir,  həmçinin  fərqliliyin maddi təminat və xüsusi hüquqlar va- 

sitəsib təşviq edilməsi,  qorunması üçün pozitiv addımlar atılır.

Fərqliliyin idarə olunmasınm beşinci yolu -  aparteid zamanı  d ö v b t azlıqları istisna 

etmir,  lakin  onların  hər  cür  assimilyasiyasmm  və  inteqrasiyasının  qarşısma  sədd  çəkir. 

Cənubi Afrikada qaraların çoxluq təşkil etməsinə baxmayaraq, ağların hakimiyyəti zama- 

nı onlara qarşı bu cür siyasət həyata keçirilmişdir.

Çandran  fərqliliyin  idarə  olunmasının  müxtəlif formalarmı  göstərmək üçün  qrafik 

təsvirdən  istifadə  edir.  O, 

absis  oxu  üzərində  dövb- 

tin  azlıqlarmm  varlığına 

və  ya  azlığm  üzvü  olma- 

ğa  münasibətini,  ordinat 

oxu  üzərində  isə  azlığın 

cəmiyyətə  inteqrasiyasına 

münasibətini  yerbşdirir və 

b e b lik b ,  m üxtəlif  dövbt 

siyasəti  formalarının  koor- 

dinat müstəvisindəki yerini 

göstərir  [1].

c

Q rafik 1. M üxtəlifliyə dövlətin m ünasibəti

<

cn

<

&

о

w

H

2

T ələb o lırn u r 

H ntervensionizm  

A ssim ilyasiya

rəşviq

eailir

D öz ü m lü lü k

g ö stərilir

D ay an d ırılır

Q a d a ğ a n d ır

İzolyasiya

M u l t i k u l t u r a l i z m

A p a rte id

Q a d a ğ a n d ır 

D a y a n d ırıh r 

D ö zü m lü lü k  

g ö stərilir

Ü Z V L Ü K

Im perializm

M illətizm

(O sm anlıda)

Q u ld a rlıq

rəşv iq

edilir

Dövlət və Din - № 06 

(

47

)

  NOYABR - DEKABR  2016

27

A

z

ə

rb

a

y

c

a

n

 

R

e

sp

u

b

li

k

a

s

ı 

D

in

i 

Q

u

ru

m

la

rl

a

 

İş 

üzrə

 

D

ö

v

lə

t 

K

o

m

it

ə

si

n

in

 

J

u

rn

a

lı

A

z

o

rb

a

y

c

a

n

 

R

e

sp

u

b

li

k

a

sı

 

D

in

i 

Q

u

ru

m

la

rl

a

 

İş 

ü

zr

ə 

D

ö

v

lə

t 

K

o

m

it

ə

si

n

in

 

J

u

rn

a

lı

BİRGƏYAŞAYIŞ SİYASƏTİ

Multikulturalizm siyasəti dövlət tərəfindən həyata keçiribn müxtəlifliyin idarə edil- 

məsi  yollarından  biri  olsa  da,  göstərilən  altemativlər  arasında  bu  gün  эп  məqbul  və  ən 

çox ictimai  müzakirələrə  səbəb olanıdır.  Şübhəsiz ki,  multikulturalizm adı altında həyata 

keçiribn  və  ya  эп  azı  bu cür qəbul  edilən  siyasi  proqramların  da bir çox  formaları  möv- 

cuddur ki,  bunları preskriptiv (həll yolları  göstərən) multikulturalizm adlandırmaq olar.

Kanadanın  McGill  Universitetinin  professoru  Yakob  Levi  “Qorxu  multikultura- 

lizmi”  adlı  məşhur  monoqrafiyasında  etnik  və  linqvistik  plüralizmin  idarə  olunmasına 

yönəlmiş  mədəni  hüquqların  təminatı  tələblərindən  doğan  d ö v b t  siyasətinin  təsnifatını 

verərək,  onları  8  yerə  ayırır:  istisna;  yardım;  özünü-idarəetmə;  daxili  qaydalar;  xarici 

qaydalar;  hüquqi  tətbiqetmənin tanınması;  təmsilçilik;  simvolik tanınma  [2,  s.  127].

Cədvəl 1.  Mədəni hiiquqların təminatı 

tələblərindən doğan multikulturalizm siyasətinin tipləri

Siyasət/tələblər

Nümunələr

Adət-ənənələrdən gələn fəaliyyətə 

görə məsuliyyətdən azad olma 

(istisna)

Siqh/motosiklet dəbilqəsi, yerli 

xalqlar/ovçuluq

Çoxluğun yardımsız edə bibcəkləri 

bəzi şeyləri etmək üçün azlığa 

yardım

Çoxdilli  səsvermə bülletenbri, pozitiv ayrı- 

seçkilik

Etnik, mədəni, “milli” azlıqlara 

özünü-idarotmo hüququnun verilməsi

Federal  ittifaq (Kataloniya), digər politiya 

(Puerto Riko)

Azlığın hüquqlarının qorunması 

üçün qeyri-üzvlərin azadlıqlarının 

məhdudlaşdırılması

Kvebek/İngilis dili  məhdudiyyəti, 

Hindular/yerli ağlara qarşı seçki məhdudiyyəti

Üzvlərə qarşı yazılmamış qaydaları 

pozduqları üçün neqativ 

sanksiyalardan (obstruksiya, 

icmadan qovulma) ibarət daxili 

qaydalar

Mennonitbr/ icmanın üz döndorırıəsi

İcma qanunlarının dominant hüquqi 

sistem tərəfındən tanınması

Aborigenbrin torpaq hüquqları, onənəvi  və ya 

qrupa məxsus ailə hüququ

Azlıqların hökumət orqanlarında 

təmsilçiliyinə təminat verilməsi və 

ya buna yardım göstərilməsi

Maoribr üçün xüsusi seçki siyahıları, ABŞ-da 

qaraların çoxluq təşkil etdiyi seçki dairəbri

Müxtəlif qrupların statusunun, 

dəyərinin və ya mövcudluğunun 

simvolik tanınması

Qrupun rəsmi adı, milli bayramlar, qrup 

tarixinin tədrisi

28

Dnvlat V3 Din - №' 06 (47)  NOYABR - DEKARR  7016

BİRGƏYAŞAYIŞ SİYASƏTİ

Levi  qeyd  edir  ki,  bu  təsnifatdakı  siyasət  formaları  bir-birini  istisna  etmir.  Yəni, 

real  həyatdakı konkret dövbt proqramı həm bu, həm də digər siyasət növünə aid ola bilər

(bax:  Cədvəl 1).

İstisna  siyasəti  dedikdə  mədəni  və  ya  dini  qrupun  üzvlərinə  fərdi  şəkildə  təmin 

ed ib n  neqativ azadlıqlar nəzərdə tutulur ki,  bu zaman hamı tərəfindən neytral  qəbul  olu- 

nan  ümumi  hüquq  qrup  üzvbri  üçün  əlavə  çətinliklər yaradır.  Bu,  ona  görə  baş  verir ki, 

ümumi  hüquqda nəzərdə tutulan  müddəalar dini  qrupun  öz dinini  yaşamasına mane  olur 

və ya onun müddəaları  ib  ziddiyyət təşkil  edir.

D övbt  tərəfindən  yürüdübn  istisna  siyasətinə  çoxlu  misallar  gətirmək  olar.  1920- 

1933-cü  illərdə  ABŞ-da  qəbul  olunmuş  alkoqollu  içkibrin  qadağan  edilməsi  haqqında 

konstitusiya düzəlişini həyata keçirmək üçün qəbul edilmiş Volsted aktmda çaxırdan dini 

m əqsədbr  üçün  istifadəyə  icazə  verilirdi.  Bundan  başqa,  ABŞ-ın  bəzi  ştatlarında  hindu 

qəbilələrinə  hallüsinogen  maddə  i b   zəngin  olan  peyot  adlı  kaktus  növünün  istifadəsinə 

qanunla  icazə  verilir,  halbuki  digərləri  üçün  onun  istifadəsi  qadağandır.  Azlıqların  iddi- 

alarına  misal  olaraq, ABŞ-da  mormonların  100  il  əvvəl  poliqamiya  əleyhinə  qanunların 

onlara  şamil  edilməməsi  barədə  təbblərinin  nəticəsini  göstərmək  olar.  1950-1996-cı  il- 

lərdə Almaniyada  “Bazar günü  qanunları”  adlanan  qanun  qüvvədə  idi.  Bu  qanuna  görə, 

mağazaların  konkret  iş  saatları  müəyyənləşdirilmişdi  və  onların  şənbə  günü  günortadan 

sonra və bazar günbri işləməsi qadağan edilirdi.  Müsəlmanlar və yəhudilər isə bu qanun- 

dan  istisna hüququ tələb edirdibr.

Bir sıra ölkələr yerli  xalqların ovçuluq və balıqçılıqla bağlı  qanunla müəyyən edil- 

miş məhdudiyyətlərin  onlara şamil  edilməməsi  tələbbrinə nail  ola biliblər.  Bəzən  istisna 

siyasətinin tətbiqi tərs mənada d in b  əlaqəlidir.  M əsəbn, bəzi müsəlman ölkəbri alkoqol­

lu  içkibrin  istifadəsini  müsəlmanlara  qadağan  edərək,  qeyri-müsəlmanlarm  istifadəsinə 

icazə  verir.  Bu  ona  görə  deyil  ki,  alkoqolun  istifadəsi  qeyri-müsəlmanların  vəzifəsidir, 

ona görədir ki, bu qadağa yalnız müsəlmanlara aiddir.  Həmin ölkələrdə d ö v b t alkoqoldan 

istifadəni  cinayət  sayır,  eyni  zamanda  bundan  istifadəni  günah  hesab  etmoyənlərin  üzə- 

ппэ cinayət məsuliyyəti qoymur.

İstisna siyasətinə aid tə b b b r  bir sıra hallarda geyim tərzi ib  bağlı məhdudiyyətlərlə 

əlaqəlidir.  Böyük  Britaniyada  siqhlər,  əgər  özbrinə  məxsus  çalma  geyinirbrsə,  moto- 

siklet  sürərkən  və  tikinti  işlərində  çalışarkən  dəbilqə  geyinməkdən  azaddırlar.  ABŞ-da 

ortodoksal yəhudilər hərbi hava qüvvələrində xidmət zamanı uniformadan kənara çıxaraq 

kippa qoymağa icazə verilməsini tələb etsələr də, məhkəmə bu tələbi rədd edib. Fransada 

müsəlman qadmlar hicab geyindikbrinə görə  universitetə buraxılmırlar,  çünki bu ölkədə 

dini  simvolların  ictimai  yerdə  nümayişi  qadağandır.  Fransadakı  qadağa ABŞ-dakı  hərbi 

hava qüvvələrindəki  qadağadan  fərqbnir.  Çünki ABŞ-da kippaya qadağa onun kippa ol- 

masına görə deyil, uniformaya uyğun gəlmədiyi üçün tətbiq edilir. Fransada isə məhz dini 

atribut olduğu üçün  hicabın  ictimai  yerbrdə geyinilməsinə yol  verilmir  [3].  Bəzi Avropa 

ölkələri  halal  (müsəlman  qaydası)  və  koşer  (yəhudi  qaydası)  əti  qadağan  edibbr.  Buna

Dövlət və Din - № 06 (47)  NOYABR - DEKABR  2016

29

A

z

ə

rb

a

y

c

a

n

 

R

e

s

p

u

b

li

k

a

s

ı 

D

in

i 

Q

u

ru

m

la

rl

a

 

İş 

ii

zrə

 

D

ö

v

lə

t 

K

o

m

it

ə

si

n

in

 

J

u

rn

a

lı

A

z

ə

rb

a

y

c

a

n

 

R

e

s

p

u

b

li

k

a

s

ı 

D

in

i 

Q

u

ru

m

la

rl

a

 

İş 

üzrə

 

D

ö

v

lə

t 

K

o

m

it

ə

si

n

in

 

J

u

rn

a

lı

BİRGƏYAŞAYIŞ SİYASƏTİ

səbəb  isə  heyvanların boğazlarmın kəsilməsi  zamanı  onların  inciməsi  barədə  iddialardır. 

Bu  cür  məhdudlaşdırıcı  qanunlar  məhz  konkret  azlıqlara  yönəldiyindən,  onların  istisna 

tə b b b ri  qeyri-rnümkündür.

Əgər istisna siyasəti azlığın  çoxluqdan  fərqli  ənənələrinə icazə verilməsini nəzərdə 

tutursa,  yardım  siyasəti  azlığın  çoxluğa  aid  dəyərlərdən  yararlanmasına  yardım  etmək 

məqsədilə həyata keçirilir.  Bu  cür xüsusi  yardım  təminatı  ona görə  tələb  edilir ki,  bəzən 

qrup mədəniyyətinə məxsus əlverişsizlik arzu olunan ümumi fəaliyyətə mane olur, bəzən 

isə həmin ümumi  dəyərlər qəsdən azlıqları kənarda qoymaq üçün  formalaşdırılır. Yardım 

siyasətinin istisna siyasətindən fərqi ondan ibarətdir ki, istisna siyasətində “hamıya qada- 

ğandır,  yalnız azlığa olar” prinsipi,  yardım  siyasətində  isə “hamının  etdiyini  azlığın eyni 

deyil,  məhz fərqli  şəkildə etməsi” prinsipi  əsas  götürülür.

Yardım tələblərinə nümunə kimi dil hüquqlarını, etno-mədəni fəaliyyətlər üçün ma- 

liyyə  tələblərini  göstərmək  olar.  Dil  hüquqları  tələb  edənlər  d ö v b tb   ünsiyyət  qurmaq 

üçün  xüsusi  təminatlar  istəyirlər.  Məsələn,  səsvermə  bülletenbrinin  m üxtəlif  dillərdə 

(azlığın  dilində)  çap  olunması,  məhkəmələrdə  və  inzibati  idarələrdə  tərcüməçilərin  tə- 

min edilməsi  və ya  ikidilli  hakimlərin,  məmurların təyin  edilməsi,  ikidilli,  yaxud  azlığın 

dilində məktəblərin olması,  ali  məktəblərə  qəbul  imtahanlarının  m üxtəlif dillərdə aparıl- 

ması  bu  qəbildəndir.  Bu  zaman  mübahisə  doğuran  m əsəb  yardım  siyasətinin  baha  başa 

gəlməsi  və  meydana  çıxan  məsrəflərin  çoxluq  tərəfindən  mənfi  qarşılanmasıdır.  Yardım 

siyasətinin müdafbçiləri  hesab e d irb r ki,  ədalət b e b  məsrəflərdən  daha mühümdür.

Yardım siyasətinə daha bir misal mədəni və  linqvistik təsisatlara və assosiasiyalara 

subsidiyaların  verilməsidir.  M əsəbn,  azlıqlara  məxsus  məktəblərin,  m uzeybrin,  teatr- 

ların,  qəzet  və jumalların,  layihəbrin  m aliyyəbşdirilm əsi  bu  siyasəti  əks  etdirir.  Digər 

mübahisə doğuran nümunə isə imtiyaz siyasətidir (preferential policy).  Çox zaman pozi- 

tiv  ayrı-seçkilik  (affirmative  action)  adlandırılan  bu  cür  siyasət  azlıqlara  universitetbrə 

qəbul  olunarkən,  işə  girərkən,  kredit  alarkən  və  s.  hallarda  xüsusi  imtiyazlar  verir.  Bu 

siyasəti  daha  yaxşı  anlamaq  üçün  praktik  misal  göstərək.  Təsəvvür  edək  ki,  d ö v b t  po- 

zitiv  diskriminasiya  siyasətini  qəbul  edərək,  universitetlər üçün kvota ayırır.  Bu kvotaya 

əsasən universitetlərə qəbul  olunanların bəlli bir hissəsi m ütbq azlıqlardan olmalıdır.  E b  

buradan da imtiyaz siyasətinə qarşı ciddi hücumlar başlayır. Əgər dil və subsidiya siyasə- 

ti  nəticəsində  ortaya  çıxan  məsrəflər  bütün  vergi  ödəyiciləri  arasında  bərabər  paylanır- 

sa,  imtiyaz  siyasəti  nəticəsində  ən  çox  ziyan  azlığa  daxil  olmayan  marginal  qrupa  dəyir. 

Yəni,  universitet  qəbulunda  azlıqlara  kvota  ayrılması  nəticəsində  çoxluqdan  olan  daha 

istedadlı gəncin (marginal) universitetdəki yerini  azlığın nisbətən az  istedadlı üzvü tutur. 

B eb  ki, əgər kvota tətbiq edilməsəydi, bərabər şərtlər daxilində məhz daha istedadlı  qey- 

ri-üzv  universitetə  daxil  ola bilərdi.  Bir çox  liberal  müəlliflər bu  siyasəti  ədabtsiz,  qey- 

ri-bərabər və tərəfli hesab edirbr.  Digərləri isə düşünür ki, bu qrupların əlverişsiz şəraitdə 

olmalarının səbəbi  tarixi  ədalətsizlikdir və məhz bu  ədalətsizliyi  düzəltmək üçün pozitiv 

diskriminasiya çıxış yoludur.

30

Dövlət və Din - № 06 (47)  NOYABR - DEKABR  2016

I

Özünüidarə  hüququ  mədəni  iddiaların  ən  çox  təsadüf edibnidir.  Adətən,  etno-mə- 

dəni  qruplar  m ütbq  üstünlük  təşkil  edə  və  dominantlıq  edə  biləcəkləri  siyasi  təşkil  for- 

ması  tələb  edirbr.  B eb   siyasi  təşkil  formaları  başqaları  ib   birlikdə yaradılan  konfedera- 

siyalar,  federal  sistem  daxilində  subyektlər və ya tam  müstəqil  dövlətlər ola bibr.  Başqa 

siyasi təşkil formalarından fərqlənən statusların əldə edilməsi də mümkündür.  Sonuncuya 

misal  olaraq,  Cənubi  Afrikada  KvaZulunu,  Kanadada  Kvebeki,  Kataloniyanı,  Kəşmiri,

İraq Kürdüstanını və  s.  göstərmək olar.  Bu,  uzun  ilb r ərzində qızğın mübahisələrə  səbəb 

olan  və  haqqında  ekstensiv  şəkildə  yazılmış  mövzu  olduğundan  geniş  danışılması  qey- 

ri-praktikdir.

Bəzən  iddia  edilir  ki,  azlığın  mədəniyyəti  qorumaq  üçün  qonşu  qeyri-üzvbrin 

hüquqlarını  məhdudlaşdırmaq  lazımdır.  B eb   xarici  qaydalardan  эп  məşhuru  Kvebekdə 

ticarət obyektbri  üzərində ingilis dilində olan yazıların qadağan edilməsini nəzərdə tutan 

qanundur.  İndi  bu  qanunun  müddəaları  nisbətən  dəyişdirilib  və  əgər yazı  ingiliscədirsə, 

yanında  m ütbq  fransızca tərcüməsinin  olmasını  tələb  edir.  Kvebek  əyalətinin  d ilb   bağ- 

lı  digər  bir  qanunu  da  ondan  ibarətdir  ki,  işçilərinin  sayı  50  nəfərdən  artıq  olan  biznes 

müəssisələrində yalnız fransız dili  işlənməlidir. ABŞ-ın  bir çox hindu rezervasiyalarında 

yaşayan,  lakin  hindu  qəbiləsindən  olmayan  şəxslər seçici  hüququ əldə  edə  bilməzlər.  Bu 

cür tələblər arasında, məsələn, hindu qəbilələrinin yaşadığı ərazilərdə miqrantlara yaşama 

izninin verilməməsini  göstərmək olar.

Geniş  yayılmış  tələblərdən  icmaya  məxsus  adət  hüququnun  ümurni  hüquq  sistemi 

tərəfindən tanınması, qrup üzvbrinin ümumi dö v b t hüququ qarşısında deyil, adət hüququ 

qarşısında  məsuliyyət  daşımasıdır.  Bunun  эп  bariz  nümunəsi  din  xadim brinə  hüquqi 

qüvvəsi  olan nikah bağlamağa icazənin verilməsidir.

Avstraliyada  və  ABŞ-da  yerli  xalqlar  özbrinin  cəzalandırma  sisteminin  ümumi 

hüquq  tərəfindən  tanınmasım  tə b b   edirbr.  B eb   ki,  bu  zaman  cinayətkar  qrup  hüququ- 

na  əsasən  cəza  aldıqdan  sonra təkrar cəzalandırılmamalı,  həmçinin  cəzalandıran  şəxs  də 

bu  əmələ  görə  ümumi  hüquqa  əsasən  cəzalandırılmamalıdır.  Hindistanda  müsəlmanlar 

şəriət  əsasında  ailə  hüququnun  ürnumi  hüquq  sisteminə  daxil  edilməsinə  nail  olublar.

Onlar hesab  ed irb r ki,  müsəlmanlar a ib   m əsəbbrində  şəriətə,  cinayət m əsəb b rin d ə  isə 

ümumi  hüquqa  bağlı  olmalıdırlar.  Üm um iyyətb,  ümumi  hüquqdan  fərqli  adət  hüququ 

ib  tənzimlənən  a ib  məsələləri  sırasma evlənmə və boşanma,  keçmiş ər-arvad arasındakı 

m ünasibətbr,  mirasın  və  mülkiyyətin bölüşdürülməsi,  istifadəsi  və  s.  daxil  ola  bilər.  Bu 

qəbildən  olan  digər  tə b b   isə  yerli  xalqların  toф aq  m əsəb b rin in   adət  hüququna  əsasən 

həll edilməsidir.

Yazılı  qanunlar  səviyyəsinə  qaldırılmamış  qrup  daxili  adət-ənənəbrin  (daxili  qay- 

dalar)  neqativ  sanksiya  tətbiq  edə  bilməsi  halları  da  məlumdur.  M əsəbn,  həyat  yoldaşı- 

nın qrupun daxilindən seçilməməsi  qrupun evbnən şəxsdən üz döndərməsi  ib  nəticələnə 

bibr.  Demək  olar  ki,  əksər  demokratik  d ö v b tb r  bu  cür  praktikaların  d ö v b t  tərəfindən 

tətbiq  olunmasını  qeyri-ədabtli  hesab  edirbr.  Lakin  bu  cür  sanksiyaların  icma  tərəfin-

BİRGƏYAŞAYIŞ SİYASƏTİ

D ö v b t va  Din  - №  06 

(Al\

  NOYARR  -  DF.KARR  2016

31

A

z

ə

rb

a

y

c

a

n

 

R

e

sp

u

b

li

k

a

sı

 

D

in

i 

Q

u

ru

m

la

rl

a

 

İş 

üzrə

 

D

ö

v

lə

t 

K

o

m

it

ə

si

n

in

 

J

u

rn

a

lı

A

z

ə

rb

a

y

c

a

n

 

R

e

s

p

u

b

li

k

a

sı

 

D

in

i 

Q

u

ru

m

la

rl

a

 

İş 

üz

rə

 

D

ö

v

lə

t 

K

o

m

it

ə

si

n

in

 

J

u

rn

a

lı

BİRGƏYAŞAYIŞ SİYASƏTİ

dən qeyri-zorakı yolla tətbiq edilməsinə münasibəti heç də birmənalı deyil.  Dövlət dinini 

dəyişdiyinə  görə  heç  kimi  vətəndaşhqdan  məhrum  edə  bilməz.  Bəs  dini  qrup buna  görə 

onu  qrupdan uzaqlaşdıra bibrm i?  D övbt həyat yoldaşı  seçiminə görə  insanı  cəzalandıra 

bilməz, bəs a ib  necə? Ümumiyyətlə, assosiasiyalar, ailə, kilsə və s.  dövbtin fəaliyyətinin 

hüdudlarım müəyyən edən eyni  əxlaqi məhdudiyyətlərə tabe olmalıdırlarmı?

Qrup  maraqlarının  təmin  edilməsi,  ayrı-seçkiliyin  qarşısının  alınması,  dövlətin 

idarə olunmasında söz sahibi olmaq üçün azlıqların təmsilçilik hüququ tələb etməsi və bu 

hüququ əldə etməsi geniş yayılmış praktikadır.  Bu, bəzən birbaşa kvota tətbiq etmək yolu 

ib   baş  verir.  Məsələn,  Zimbabvedə  qaraların  hakimiyyətinin  ilk  illərində  parlamentdə 

ağlara  20%  yer  ayrılmışdı.  Kvebek  ali  məhkəməsində  9  yerdən  üçü  m ütbq  kvebeklibr 

üçün  ayrılmışdı.  Yeni  Zelandiyada  maori  xalqı  üçün  ayrıca  seçki  siyahıları  tərtib  edi- 

lir,  siyahıyaalma zamanı  şəxslər ümumi  siyahı  və  ya  Maori  siyahısı  i b   səs verəcəklərini 

müəyyənləşdirirlər.  Parlamentdəki  M aoribr  də  məhz  bu  siyahıdakı  seçicibrin  səsi  ib  

müəyyən edilir.

Bəzi etno-mədəni mübahisələr insanların öz mədəni həyatlarını  istədikləri kimi ya- 

şamaq  imkanlarına və ya hüquq pozuntularına birbaşa  aid  olmasa da,  həmişə  gündəmdə 

olur.  B eb  tələbləri mütəxəssislər simvolik tanınma tələbləri adlandırırlar.  Məsələn, siyasi 

təşkilatın adı, bayraq,  gerb, himn kimi  atributlar, etnik və ya dini bayramlar, məktəblərdə 

qrup tarixinin keçilməsi və ya dərslikbrdə bu tarixin əks olunması b e b  tələblərdəndir. Bu 

tələblər  insanların  gündəlik  həyatına  təsir baxımmdan  ciddi  əhəmiyyət  kəsb  etməsə  də, 

qrup kimliyinin tamnması  olaraq azlıqlar üçün xüsusi psixoloji  və emosional  əhəmiyyətə 

malikdir.  Məhz  buna  görə  də  bu  tələblərin  döv b t  tərəfindən  nəzərə  alınıb-alınmaması 

azlıqlar üçün çoxluğun onlara münasibətinin  lakmus kağızı  qismində çıxış edir.

Simvolik  tanınmamn  эп  bariz  nümunəsi  romanş  dilinin  (retoroman  dili)  1938-ci 

ildə İsveçrədə  döv b t dili  kimi  qəbul  edilməsidir.  Məsələ bundadır ki,  bu tələb  d ö v b t ya- 

zışmalarının,  m əhkəm əbrin  romanşda aparılmasını  və  ya zəruri  tərcüməsini  tə b b   etmir. 

Bu  dildə  danışanlar  d ö v b t  m üəssisəbrinə  və  məhkəmələrə  öz  dillərində  müraciət  edə 

b ib rb r.  Lakin  bu  hələ  konstitusiya  düzəlişindən  əvvəl  də  b e b   idi.  Əslində,  konstitusiya 

düzəlişi  retoromanlar üçün heç bir yeni  praktik imkanlar yaratmayıb.  Buna baxmayaraq, 

romanşlar  onların  dilinə  xüsusi  statusun  verilməsini  bu  qrupun  İsveçrənin  əsasını  təşkil 

edən xalq kimi tanınması  olaraq qəbul  edir  [2,  s.  125-159].

Göründüyü  kimi,  dövbtin  etno-mədəni  və  dini  qruplara  yönəlmiş  siyasətinin  эп 

m üxtəlif aspektbrini  multikulturalizm  siyasəti  adı  altında toplamaq  mümkündür.  Bu  cür 

siyasət  ictimai  həyatın  bütün  sferalarını  əhatə  edir.  Lakin  xüsusi  məqam  ondan  ibarətdir 

ki,  multikulturalizm  siyasəti,  demək  olar ki,  həmişə  miqrasiya problemi  üzərində kökb- 

nir.  Bu,  bəzən  kənardan gəlm əbrə qarşı milli  çoxluğun münasibətini, bəzən  isə, xüsusib 

koloniyalar və m üstəm bkə dövrbrində köç edərək milli  d ö v b t yaratmış kolonialist miq- 

rantların  yerli  əhaliyə  qarşı  münasibətini  əks  etdirir.  Dini  qruplarla bağlı  d ö v b t  siyasəti 

adətən  о  zaman  aktuallaşır  ki,  kənardan  gəlmə  və  ya  yeni  yaranmış  dini  cərəyanların 

nüm ayəndəbri  öz səsbrini  ciddi  şəkildə duyura bilirlər.

32

D övbt və Din - № 06 (47)  NOYABR - DEKABR  2016